...
  • Tarixin Kölgəsi
  • Firuz Mustafa


  • Firuz Mustafa


    TARİXİN KÖLGƏSİ
    və yaxud
    Gələcəkdən gələnlər
    (siyasi- tarixi dram-xronika)



    Müəllifdən
    1920-ci illərin əvvəli. On birinci Qırmızı ordunun hücumundan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süquta uğrayıb. Bakıya soxulan bolşeviklər milli mücadilə iştirakçılarına divan tuturlar. Azərbaycanın müstəqilliyi sual altındadır. Rus imperiyasının xarabalıqları üzərində yeni qurulmuş, ömrü cəmi 23 ay olmuş müstəqil və demokratik Respublika tarixin arxivinə gömülməkdədir.

    1920-ci ilin aprelindən etibarən ölkədəki kommunistlərin “oyunlarının” əsas qayəsi Azərbaycanın müstəqilliyinə balta çalmaqdan ibarət olmuşdur. Qırmızı ordu tərəfindən işğal edilən Azərbaycan əraziləri Sovet Rusiyası tərəfindən bir müddət alver predmetinə çevrilmiş, nəticədə müstəqil Azərbaycan yad qüvvələrin əlinə keçmişdir.
    Kremldə hakimiyyət uğrunda aşkar və gizli mübarizə gedir. Rus hökumətinin başçısı, RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Vladimir İliç Lenin xəstədir. Milli Məsələlər komissarı İosif Stalin hakimiyyəti ələ keçirmək üçün bütün güc və təsir vasitələrdən istifadə etməyə hazırdır.
    Azərbaycanda yeni təşkil edilmiş hökumətin başçısı, Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin və İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanov xarici və daxili təhdidlərlə üz-üzə qalıb.
    Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin keçmiş rəhbəri, Milli Şuranın keçmiş sədri Məmməd Əmin Rəsulzadə 1920-ci il avqustun 17-də Lahıcda həbs olunaraq Bakıia gətirilib.
    Əli minlərlə adamın qanına bulaşmış “xüsusi şöbənin” başçısı Semyon Pankratov Rəsulzadəni güllələmək üçün Nərimanovu təhdid edir. Bakı bolşevikləri bu xüsusda Moskvaya fasiləsiz olaraq teleqramlar vururlar. Kremldən gələn cavablar qısadır: “Rəsulzadə haqda qərar çıxarmağa tələsməyin. Bu məsələni Stalin yoldaş Bakıya gələndə həll edəcək”.
    Rəsulzadə ilə Stalin keçmiş inqilabçı dostlardır. Bir neçə dəfə birlikdə həbsdə olublar. Sonralar onların yolları ayrılıb.
    Vaxtilə çarizmə qarşı mübarizə aparmış əski inqilabçılar və köhnə tanışlar (yəni Rəsulzadə və Stalin) 20-ci ilin soyuq bir noyabr günü soyuq Bayıl həbsxanasında görüşürlər.

    Üzərində təxminən dörd ilə yaxın bir müddət ərzində işlədiyim, 2019-cu ilin avqust ayında başa çatdırdığım yeni əsər Azərbaycanın tarixinin qısa, mürəkkəb, faciəvi və ibrətamiz bir dövrünü əks etdirir.

    ***
    Oxuculara təqdim edilən dram-xronikada bədii fantaziyadan daha çox sənədlərə, faktlara isnad olunur. Əsərdə haqqında bəhs edilən tarixi dövrün, nisbətən az öyrənilmiş 1920-22-ci illərin mənzərəsini əks etdirən sənədli yazılara, memuar və xatirələrə geniş yer verilmişdir. Burada yeri gəldikcə Lenin, Nərimanov və Stalinin çıxış və məktublarına, xüsusən Rəsulzadənin xatirələrinə, daha sıx-sıx müraciət olunmuşdur.
    Son illərdə bizim tarixçilərin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və onun qurucuları haqda bir-birindən maraqlı, əhatəli və sanballı əsərləri nəşr edilib. Müəllif bir çox hallarda həmin əsərlərdən də faydalanmışdır. Amma orasını da nəzərə almaq lazımdır ki, indiki halda siz yalnız tarixi əsər oxumursuz. Axı hər bir bədii əsərin özünəməxsus paradiqma və məntiqi də olur.
    Sizə təqdim olunan dövrün “rəsmini” heç də gözüylə gördüyü mənzərəni adekvat qaydada əks etdirməyə çalışan bir fotoqrafın işi kimi deyil, elə həmin mənzərəni öz təxəyyülünün süzgəcindən keçirərək kətana köçürən bir rəssamın əsəri kimi qəbul edə bilərsiz.

    ***
    Əsərin janrı siyasi-tarixi dram kimi müəyyən edilmişdir. Pyesdəki bütün iştirakçıları real tarixi şəxsiyyətlərdir. Amma orası da var ki, oxucu bu əsərdə məşhur tarixi simaları bir qədər “fərqli” rakursdan görə biləcək. Məsələn, Nəriman Nərimanovun şəxsiyyərindən bəhs edən əksər yazılarda o, daha çox “yumşaq təbiətli”, “sakit”, mötədil bir insan kimi təqdim olunur. Amma tanış olacağınız əsərdəki Nərimanov obrazı bu cür “ənənəvi” etalonu sındırır. “Bizim” Nərimanov döyüşkən bir inqilabçıdır. O, Azərbaycanı əvvəlcə Rusiyanın, sonralarsa SSRİ-nin tərkibində müstəqil görmək istəyən bir vətənpərvərdir. Nərimanovun bu cür mübariz xarakterə malik olduğunu onun çıxış, məruzə, , məqalə, məktub və teleqramlarından aydın şəkildə görmək mümkündür.
    Pyesdəki İosif Stalin obrazı da bizim bir çox əsərlərdən “tanıdığımız” tiran və despot deyildir. Nəzərdən keçirilən saysız-hesabsız materiallara istinadən demək olar ki, inqilabçı Koba ilə Baş katib Stalin arasında əsaslı fərqlər olmuşdur. Stalin 1922-ci ildən sonra, hüdudsuz hakimiyyət əldə etdikdən sonra tədricən dəyişmiş, nəticədə 20-ci əsrin amansız diktatorlarından birinə çevrilmişdir. Biz burada Baş katibə qədərki Kobanı görürük.
    Əsərdəki aparıcı obrazlardan biri də Məmməd Əmindir. Məlum olduğu kimi, Rəsulzadə ömrünün sonunadək Azərbaycanın istiqlal və müstəqillik ideallarına sadiq qalmışdır. O, təqdim olunan əsərdə müdrik bir siyasətçi, cəsarətli bir fikir adamı kimi çıxış edir.
    Adlarını çəkdiyimiz hər üç şəxsiyyəti həyatda birləşdirən və ayıran cəhətlər də kifayət qədərdir.
    Pyesdə iki qadın obrazı da vardır: Gülsüm xanım və Nadejda Alliluyeva. Müxtəlif taleli və müxtəlif xarakterli bu qadınları da birləşdirən xətlər az deyildir.
    Əsərin coşqun, narahat, mübariz, barışmaz qəhrəmanları yalnız böyük mədəniyyət problemləri ətrafında aparılan diskussiyalar zamanı “sakitləşirlər”. Axı təlatümlü tarixi mərhələdə yaşamış bu şəxsiyyətlərin hamısı bütün ömürləri boyu siyasətlə yanaşı peşəkar şəkildə ya yaradıcılıqla, ya da yaradıcılığın nəzəri problemlərinin tədqiqi ilə məşğul olmuşlar.
    Pyesdə hadisələrin gedişi və personajların taleyi 20-ci əsrin 20-ci ilindən başlayaraq ta 22-ci iləcən, yəni iki il ərzində izlənilir.
    22-ci ilin baharı məşhur siyasi xadimlərin, yəni əsərin qəhrəmanlarının hər 3-ünün həyatında dönüş nöqtəsi olur: belə ki, məhz həmin vaxt Nərimanov SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədrlərindən biri seçilir, Stalin Sov. İKP Mk-nın Baş katibi vəzifəsi postunu tutur, Rəsulzadə isə Türkiyəyə mühacirətə gedir.

    ***
    Adi oxucu belə, asanlıqla görüb dərk edə bilər ki, bu əsərin həcmi ənənəvi pyeslərdən xeyli genişdir. Hətta, mən əsər üzərində işləyən zaman jurnalistlərdən birinin sualını cavablandıraraq yarızarafat-yarıciddi belə bir fikir demişdim: “Qələmə aldığım bu tarixi dramın həcmi çox geniş olacaq. Hesab edirəm ki, əsər (yəni “Tarixin kölgəsi”) öz “uzunluğuna”, yəni həcminə görə Ginnesin rekordlar kitabına düşə bilər”.
    Amma elə düşünmək olmaz ki, mən yalnız “oxumaq üçün” pyes yazmışam. Bu əsər həm oxu, həm də səhnə üçün hədəflənib. Təbii ki, belə bir zərurət yaranarsa, həcm və format problemini rejissorlar müəyyən edə bilər.
    Bir məsələni də xüsusilə vurğulamaq istəyirəm. Pyesdəki hadisələrin “nağılçısı”, habelə şərhçisi Məmmədəli Rəsuloğludur. Yüz il ömür sürmüş (1882-1982) bu adam mühüm tarixi hadisələrin iştirakçısı və müşahidəçisi olub. Pyesdə bir çox hadisələr onun dilindən nəql olunur. Bu əsərdə Rəsuloğlu konkret bir bədii personaj olmaqla yanaşı, həm də bir təhkiyəçi, salnaməçi və tarixçi obrazıdır. Əlbəttə, bu personaj həm də müəllifin fikirlərinin daşıyıcısıdır. Və elə bu səbəbdən əsərin səhnələşdirməsi prosesində həmin obrazı, habelə onun müfəssəl və geniş şərhlərini, zərurət olarsa, qismən ixtisara salmaq mümkündür.




























    TARİXİN KÖLGƏSİ
    və yaxud
    GƏLƏCƏKDƏN GƏLƏNLƏR
    (siyasi- tarixi dram-xronika)

    Əsərin iştirakçıları

    Məmməd Əmin. (Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə) 31 yanvar 1884-cü ildə Bakının Novxanı kəndində anadan olub – 6 mart 1955-ci ildə Türkiyədə, Ankara şəhərində vəfat edib. Milli Məsələlər Komissarlığının müvəkkili. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920-ci illərdə ) rəhbəri. Milli Şuranın sədri.

    Nəriman Nərimanov. (Nərimanov Nəriman Kərbəlayi Nəcəf oğlu) 14 aprel 1870-ci ildə Gürcüstanda anadan olub – 19 mart 1925-ci ildə Moskvada vəfat edib. Milli Məsələlər Komissarının müavini. 1920-1922-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının Baş naziri (XKS-nın sədri). SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədrlərindən biri.

    İosif Stalin. (İosif Vissarianoviç Stalin) 18 dekabr 1879-cu ildə Gürcüstanda, Qori şəhərində anadan olub - 5 mart 1953-cü ildə Moskvada vəfat edib. Milli Məsələlər Komissarı. Sov. İKP Mk-nın (1922-1953-cü illərdə) Baş katibi.

    Rəhim bəy. ( Rəhim bəy Alı ağa oğlu Vəkilov) 1898-ci ildə Qazax qəzasının Salahlı kəndində anadan olub - 1934-cü ildə intihar etmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlamentinin ən gənc üzvü. İstiqlal Bəyannaməsinin mətninin müəllifi.

    Dadaş bəy. (Dadaş Əbdül Hüseyn oğlu Həsənov (Həsənzadə). 1897-ci ildə Şuşa şəhərində tacir ailəsində doğulmuşdur - 1927-ci il yanvar ayının 28-də Solovki həbs düşərgəsində güllələnmişdir. Müsavat partiyasının gizli fəaliyyət göstərən müqavimət təşkilatının fəal üzvlərindən biri. İxtisasca həkim.

    Gülsüm xanım. (Gülsün Əliyeva-Nərimanova). Nəriman Nərimanovun arvadı. 1898-ci ildə Bakıda doğulub - 1953-cü ildə Moskvada vəfat edib.

    Nadejda Alliluyeva. (Nadejda Sergeyevna Alliluyeva) İosif Stalinin arvadı. Xalq Komissarları Sovetinin İşlər İdarəsində katib (Leninin katibəsi). 1901- ci ildə Bakıda doğulub - 1932 ci ildə Moskvada intihar edib.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. (Məhəmməd Əli Əbdüləziz oğlu Rəsulzadə). 7 aprel 1882-ci ildə Bakının Novxanı kəndində doğulmuş - 3 fevral 1982-ci ildə Türkiyədə, İstanbul şəhərində vəfat etmişdir. Rusiya Milli Məsələlər Komissarlığı nəzdindəki kooperativin işçisi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlament üzvü. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi oğlu. Jurnalist, publisist.




    Artıq qeyd olunduğu kimi, əsərdə baş verən hadisələrin böyük bir qismi Məmmədəli Rəsulzadənin dili ilə nəql edilir.

    Səhnədə geniş məkan və sonsuzluq. Divarda iri bir təqvim. Təqvimin üstündə əks olunmuş iri rəqəmlər:
    1982.

    Təqvimin önündə yaşlı bir kişi. Bu, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlament üzvü, qocaman jurnalist Məhəmmədəli Rəsulzadədir. Məmmədəli bəy əvvəllər Azərbaycan, sonralarsa Türkiyə mətbuatında əsasən Rəsuloğlu imzası ilə tanınıb. O, Məmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi oğludur. Məmmədəli Rəsuloğlu tədricən, asta addımlarla səhnənin önünə gəlir. Əlində tutduğu jurnalı vərəqləyir. Əvvəlcə sakit, sonra qismən sürəkli şəkildə danışmağa başlayır. O, əsər (yəni tamaşa) boyu sərbəstdir. Danışır, susur, çay və ya qəhvə içir, yaxınlıqdakı kresloda əyləşir, gəzişir, fikrə gedir, hətta, arada səhnəni tərk edir. Əsərin iştirakçıları sanki onu görmürlər. Əslində isə əsərdə baş verən hadisələri öz təhkiyəsi ilə bir-birinə “bağlayan” məhz Məmmədəli Rəsulzadədir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Mən uzun, çox uzun bir ömür yaşamışam. Bu il düz yüz yaşım tamam olacaq. Kimləri görməmişəm bu dünyada? 20-ci illərdə Moskva Kremlində Lenin, Stalin, Nərimanov tez-tez gördüyüm adamlar idi. Trotskini, Zinovyevi, Kamenevi, Buxarini, Kirovu, Orcanikidzeni, Kalinini, Kaqanoviçi, Mikoyanı, Voroşilovu, Rıkovu da görmüşəm, hətta, onlardan bir çoxu ilə salam-kəlamım, ünsiyyətim olub. Türkiyənin soltanı İkinci Xəlifə Əbdül-Məcidi həyatda görmüşəm, Demokratik Tütkiyənin rəhbərlərindən Mustafa Kamal Paşa və Mustafa İsmət İnönü tanıdığım adamlar olub. İran şahı Şahənşah Sultan Əhməd şah , habelə Rza xan və Rza şah Pəhləvilər, Fransa prezidenti Aleksandr Milyeran, Rumıniya kralı Birinci Kral Ferdinand, Almaniyanın reyx kansleri Vilhelm Kuno, Bolqar çarı Üçüncü Boris, Avsraliya İttifaqının kralı Kral Georq, İtaliyanın Baş katibi Benite Mussolini mənim həyatda görüb söhbət etdiyim insanlardır.
    Azərbaycanın müstəqilliyi yolunda canlarını belə əsirgəməyən Topçubaşov, Usufbəyov, Ağaoğlu, Hacınski, Qarabəyov, habelə Şıxzamanovlar, Hacıbəylilər, Vəkilovlar yaxın dostlarım idi.
    20-30-cu illərdə Haqverdiyev, Mirzə Cəlil, Çəmənzəminli, Ömər Faiq, Cəfər Cabbarlı, Sanılı, Əhməd Cavad, Abdulla Şaiq, Süleyman Sani, Cavid, Nəzərli, Simurğ, Seyid Hüseyn kimi maarifçi və yazıçılar tez-tez görüşdüyüm tarixi şəxsiyyətlərdir.
    Azərbaycanın o vaxtki kommunist rəhbərləri Bağırov, Qarayev, Sultanov, Musabəyov, Mirzə Davud, Axundov, İldırım, Ağamalıoğlu da mənim yaxından tanıdığım adamlar olub.
    Dediyim kimi, yaşım yüzə çatıb. Ömrümün qüruba çatdığını hiss edirəm. Elə bu səbəbdən də fürsətdən istifadə edərək, görüb-eşitdiklərimi, şahidi olduqlarımı insanlarla bölüşmək istəyirəm.




    Təqvimin üstündə iri rəqəmlər dəyişir:
    “1982” rəqəmini
    “1920” yazısı əvəz edir.















    1-ci hissə.
    BAKI.
    1920-ci il.

    Payızın rənginə bürünmüş şəhər peyzajı.
    Bağ. Yaxınlıqdan ensiz yol keçir. Uzaqdan boz təpəlik və həmin təpəliyin sinəsi boyu səpələnmiş kiçik evlər görünür.

    Rəhim bəy. Dadaş bəy, bəlkə doktor öz kabinetində imiş? Bəlkə heç səninlə görüşmək istəməyib? Hətta, olsun ki, orada səni aldadıblar?
    Dadaş bəy. Köməkçisindən soruşdum ki, yoldaş Nərimanovla görüşmək olar? O bildirdi ki, doktor yerində deyil. Lap dəqiq söyləsəm, belə dedi: “Yoldaş Nərimanov Mərkəzdən gələn hörmətli qonaqları qarşılamağa gedib”.
    Rəhim bəy. Mərkəz... Qırmızı Moskvanın bir adı da Mərkəz olub. İnnən sonra bu millətin qulağı Mərkəzin əlində qalacaq.
    Dadaş bəy. Ta demə...
    Rəhim bəy. Günah özümüzdədir.
    Dadaş bəy. Yəni kimdə?
    Rəhim bəy. Elə hamımızda. Gərək onları Bakıya buraxmayaydıq.
    Dadaş bəy. Bəyəm biz buraxdıq onları? Ya biz çağırdıq? Ağlınca o bolşevik cəlladlar Bakı kimi yağlı bir tikəni heç əldən buraxardılar? Özün görmədin üstümüzə necə top-tüfənglə gəldilər? Alçaqlar hələ parlamenti də gülləboran etmək istəyirdilər.
    Rəhim bəy. Axı onları çağıranlar da vardı. Deyirdilər ki, “Qızıl ordu” nə qədər tez gəlsə, bizə bir o qədər yaxşıdır. Buyur, bu da sənə çağırdığın qırmızı ordu.
    Dadaş bəy. Sən bunu kimə deyirsən? Mənə?
    Rəhim bəy. Yox, Əliheydərə... Əliheydər Qarayevə və bütün qaraniyyətlilərə...

    Gülürlər.

    Dadaş bəy. O qaraniyyət Qarayev öz dəstəsi ilə parlamentə soxulanda görmədin nə həngamə, nə oyun çıxartdı?
    Rəhim bəy.Gördüm... Əmin bəyə dedi ki, buranı tez tərk edin, yoxsa gözünüzü çıxardaram. Əmin bəy gülümsəyib dedi ki, tezliklə sənin gözünü özününkülər çıxaracaq. Əliheydər çaşıb qaldı. Soruşdu ki, özümüzünkülər kimdir? Əmin bəy dedi ki, bolşeviklər.
    Dadaş bəy. Eşitdiyimə görə, indi Əliheydər öz inqilabçı dostları ilə də yola getmir. Xüsusən, Nərimanovla.
    Rəhim bəy. Nədir? İndi nə istəyir?
    Dadaş bəy. Nə istəyəcək? Vəzifə.
    Rəhim bəy. Axı onun vəzifəsi var, Dadaş bəy.
    Dadaş bəy. O, Nərimanovun yerinə göz dikib. Deyir ki, Leninin Moskvada əyləşdiyi kresloya Bakıda mən sahib olmalıyam. Burada bəziləri Nərimanova “Şərqin Lenini” deyəndə heç bilirsən Əliheydər necə özündən çıxır?..
    Rəhim bəy. Yəqin özünü Leninin yerində görür...

    Gülürlər.

    Dadaş bəy. Əliheydər dedin, yaxşı yadıma düşdü. Heç bilirsən, Əmin bəyin yeni doğulan övladının adını evdəkilər nə qoymuşdular?
    Rəhim bəy. Eşitmişəm ki, Əliheydər qoyublar.
    Dadaş bəy. Əmin bəy bu xəbəri eşidib çox qeyzlənib. Deyib ki, o nə addır elə? Əlbəttə, o, Əliheydərə görə belə deyib... Yoxsa adın bir dəxli yox. Belə götürəndə bu da özünə görə bir addır.
    Rəhim bəy. Elədir. İnşallah, Məmməd Əmin bəy həbsdən azad olar, evinə qayıdar, uşağa öz istədiyi adı qoyar.

    Əvvəlcə at ayaqlarının səsi, sonra maşın uğultusu eşidilir.

    Dadaş bəy. Görürsən?
    Rəhim bəy. (Boylanır). Görürəm.
    Dadaş bəy. Bəs maşındakıları necə?
    Rəhim bəy. Yox. Onları seçə bilmirəm.
    Dadaş bəy. Hə, odur... Görə bilirsən? (Boylanır). Düşürlər... Qabaqdakı Nərimanovdur... Ortadakılar Orconikidze ilə Kobadır... Deyəsən, sonda düşən Mikoyandır.
    Rəhim bəy. Bilmirsən, onlar Bakıya nə üçün gəliblər?
    Dadaş bəy. Nəyə gələcəklər ki? Neftin iyinə yığışıblar... Ac Rusiyaya indi neft hava-su kimi lazımdır. Nərimanov özü onlara dedi ki, buyurun, neftin sahibi sizsiniz...
    Rəhim bəy. Hə, bir vaxt elə demişdi. Sonra deyəsən fikrini dəyişdi... Gəl gedək buradan. Doktor bizi görsə yenə pərt olacaq.
    Dadaş bəy. Niyə pərt olur ki?
    Rəhim bəy. Zənnimcə, Əmin bəyi həbsdən qurtarmağa gücü çatmır. Buna görə əndişələnir. Allah bilir, bəlkə də doktor özünü yalandan belə aciz göstərir...
    Dadaş bəy. Bax buna deyərlər oyuna düşmək, paza keçmək... Yəni ölkənin başçısı olasan, özünün də başçılıq etdiyin məmləkətdə sözün keçməyə. Fəlakətdir, vallah, fəlakət.
    Rəhim bəy. Elə söhbət ondan gedir də...

    Dadaş bəy və Rəhim bəy danışa-danışa gedirlər.









    2.
    Səhnə dəyişir.

    Nərimanovun kabineti.
    Stalin və Nərimanov. Onlar ayaqüstə söhbət edirlər.
    Stalin arada trubkasını tüstülədir.

    İosif Stalin. Yaxşı, yoldaş Nərimanov, indi keçək o biri məsələyə. Burada Məmməd Əmin Rəsulzadəyə münasibət necədir?
    Nəriman Nərimanov. Yoldaş Stalin, əgər söhbət mənim münasibətimdən gedirsə, Rəsulzadə ilə heç bir şəxsi ixtilafım yoxdur. Biz yalnız siyasi mövqelərimizə görə bir-birimizi qəbul etmirik.
    İosif Stalin. Unutmayaq ki, vaxtilə Rəsulzadə bizim ideya dostumuz olub.
    Nəriman Nərimanov. Şübhəsiz.
    İosif Stalin. Mənə verilən məlumata görə indi o, həbsxanadadır.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, o, həbs olunub.
    İosif Stalin. Mən bu gün onunla görüşmək istəyirəm.
    Nəriman Nərimanov. (Susub bir müddət Stalini diqqətlə süzür). Rəsulzadəni görmək çətin məsələ deyil. Amma bu görüşdə məqsədiniz nədir, yoldaş Stalin?
    İosif Stalin. Onunla bəzi məsələlər barədə fikir mübadiləsi aparmaq istəyirəm, yoldaş Nərimanov.
    Nəriman Nərimanov. Fikir mübadiləsi? Rəsulzadə ilə? (Gülümsıyir). Əgər sirr deyilsə, o nə məsələdir elə?
    İosif Stalin. Məncə Rəsulzadə bizimlə əməkdaşlıq edə bilər.
    Nəriman Nərimanov. “Əməkdaşlıq?..” Çətin... Daha doğrusu, bu, mümkünsüz bir işdir.
    İosif Stalin. Nədən bilirsiniz bunu?
    Nəriman Nərimanov. Mən Əmin bəyi pis tanımıram. Doğrudur, vaxtilə bir cəbhədə olmuşuq. Bilirəm, onun Sizinlə də xoş münasibəti vardı. Amma o, indi başqa bir yolun yolçusu, başqa bir ideyanın adamıdır.
    İosif Stalin. Bunu bilirəm. Mənə çatan məlumata görə, yaxın dostları onu hələ də ömrü cəmi iki il çəkən bir dövlətin vuran ürəyi, düşünən beyni hesab edirlər. (Pauza). Amma indi dövran dəyişib. Belə hesab edirəm ki, ən böyük müəllim elə zamanın özüdür. (Mənalı-mənalı gülümsəyir). Yaxşı ki, indiyəcən Rəsulzadəni güllələməyiblər...
    Nəriman Nərimanov. Burada onun aradan götürülməsini istəyənlər çoxdur. Mərkəzə də bu barədə çoxlu teleqramlar vurulub. Bu məsələ ilə bağlı Pankratov dəfələrlə mənə müraciət edib. O, Məmməd Əminə nifrət edir. Halbuki Rəsulzadə ilə onu bağlayan heç nə yoxdur. Amma mən...
    İosif Stalin. Pankratov, deyəsən, özünü burada əsl dəniz qulduru kimi aparır. (Əsəbi). Mən ona vaxtilə ona öz sözümü demişəm. O, öz cızığından çox çıxıb...

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Semyon Pankratov 1920-ci ilin aprel ayının 27-də Azərbaycanı işğal etmək məqsədilə şimal sərhədlərindən ölkə ərazisinə soxulan Rusiyanın XI Qırmızı ordusunun Xüsusi şöbəsinin rəisi, bolşevik istilasının ilk günlərindən 1920-ci ilin iyun ayına qədər isə Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının sədri olmuş keçmiş Qara dəniz matrosu. Azərbaycanda ilk kütləvi qırğınların, milli hökumət üzvlərinə işgəncələrin, sui-qəsdlərin və repressiyaların əsas təşkilatçılarından biri kimi tanınırdı.

    Nəriman Nərimanov. Hər necə olsa da Rəsulzadə dövlətin başında durub, Milli Şuranın sədri olub.Yəqin Sizə o da məlumdur ki, Rəsulzadə təkcə burada deyil, İranda da böyük nüfuz sahibidir. İran Kommunist partiyasının rəhbərliyi Rəsulzadənin məsələsi ilə daim maraqlanır.
    İosif Stalin. Bunları bilirəm... Yoldaş Nərimanov, yeri gəlmişkən, mənim Bakıya gəlişiminin başlıca səbəblərindən biri də İran inqilabçıları ilə bağlıdır. Lenin yoldaş İranda Baş verən proseslərə çox diqqətlə yanaşır.
    Nəriman Nərimanov. Yoldaş Koba, yəqin ki, İranda Səttarxanın rəhbərliyi altında on ilə qədər davam edən mübarizənın acı sonluğu Sizə yaxşı məlumdur.
    İosif Stalin. Bilirəm. Səttarxan güclü sərkərdə idi.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Səttarxan 1866-cı ildə İranın Azərbaycan bölgəsinin Qaradağ vilayətində, Bişək kəndində tacir ailəsində anadan olub. 1905-1911-ci illərdə baş vermiş Məşrutə hərəkatı Səttar xanın adıyla bağlıdır. Aldığı güllə yarasından 1914-cü il noyabr ayının 9-da Səttar xan vəfat edir və Tehranın Şah Əbdüləzim qəbiristanlığında dəfn olunur.

    Nəriman Nərimanov. Artıq Səttarxan yoxdur. Səttarxandan iki il sonra onun yaxın silahdaşı Bağır xan da həlak oldu.
    İosif Stalin. Bilirəm. O, həbi şuranın beş üzvündən biri idi.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Bağır xan 1862-ci ildə Təbrizin Xiyaban məhəlləsində yoxsul bir ailədə anadan olmuşdur. Səttarxanın yaxın silahdaşı, 1905-1911-ci illər Məşrutə inqilabının rəhbərlərindən biri olub. O, 1916-cı ildə bir kürd irticaçıları tərəfindən öldürülmüşdür.

    Nəriman Nərimanov. İki ay əvvəl Şeyx Məhəmməd Xiyabani də öldürüldü.
    İosif Stalin. Biz bu münasibətlə onun silahdaşlarına başsağlığı verdik. Bu, əlbəttə, İran inqilabı üçün ağır itkidir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Şeyx Məhəmməd Xiyabani 1879-cu ildə Təbriz yaxınlığındakı Xaminə kəndində doğulmuşdu. Məşrutə hərəkatının məğlubiyyətindən sonra Şeyx Məhəmməd Xiyabani Xorasanda, Mahaçqalada, Bakıda və Tiflisdə yaşayıb siyasi fəaliyyətini oralarda davam etdirmiş, sonra Təbrizə qayıtmişdi. O, var gücüylə Demokrat Partiyasının fəaliyyətini genişləndirməyə çalışırdı. 1919-cu ilin avqustunda Şeyx Məhəmməd Xiyabani Azərbaycan Demokrat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə sədr seçildi. 1920-ci il aprelində Şeyx Məhəmməd Xiyabani "Azadıstan" ("Azadlıq ölkəsi") adlı dövlətin qurulacağını bəyan etdi. 1920-ci il sentyabrın 12-də irtica qüvvələri Təbrizə hücum etdi, sentyabrın 14-də Xiyabani öldürüldü, onun tərəfdarları həbs olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bolşeviklər tərəfindən devrilməsi Xiyabaniyə çox üzücü təsir bağışlamışdı.

    Nəriman Nərimanov. Xiyabaninin ölümü elə bizim üçün də ağır itkidir.
    İosif Stalin. Amma onun apardığı mübarizənin bəzi momentləri qəbuledilməz idi.
    Nəriman Nərimanov. Bu, təbii bir haldır. Hər xalqın özünün səciyyəvi cəhətləri olduğu kimi, onun inqilabçılarının apardığı mübarizənin də öz fərqli xüsusiyyətləri olmalıdır.
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, bilmirəm siz hansı fərqlərdən danışırsız. Fakt budur ki, Xiyabani bolşeviklərin fəaliyyətinə şübhə ilə yanaşırdı.
    Nəriman Nərimanov. Buna şübhəkarlıqdan daha çox, ehtiyatkarlıq demək olar.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Şeyx Məhəmməd Xiyabani Azərbaycan demokratiyasına İranı azad edəcək qüvvə kimi baxsa da, xalqların azadlığına və müstəqilliyinə də böyük önəm verirdi. O, hər bir xalqın müstəqilliyinə xüsusi əhəmiyyət verərək deyirdi: ” Bir xalqın şərafəti üçün birinci şərt onun müstəqil olmasıdır. Müstəqil olmayan bir xalqın əzmi və hörməti yoxdur.”
    Xiyabani Sovet Azərbaycanda cərəyan edən hadisələrə biganə deyildi. AXC-nin devrilməsi Təbriz üsyanı ilə eyni vaxta düşdü və Xiyabanini Bakıdakı 28 aprel çevrilişi çox ağrıtdı.

    İosif Stalin.Əlbəttə, mən belə hesab edirəm ki, İranda baş verən proseslərə biz nəzarət etməliyik.
    Nəriman Nərimanov. İranda inqilab indiyəcən səngiməyib. Bu gün orada Məhəmməd Tağı xanın inqilabi fəaliyyəti davam etməkdədir.
    İosif Stalin. Bizim də Məhəmməd Tağı Xan Püsyanla əlaqəmiz möhkəmdir. Tez-tez Xorasandan sevindirici məlumatlar alırıq. Bu gün Xorasan və Gilanda yaradılan yeni respublikalara yardım etməliyik.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Məhəmmədtağı xan Məhəmmədbağır xan oğlu Soltanzadə 7 avqust 1891-ci ildə Təbriz şəhərində doğulmuşdu. Ailə Qarabağ vilayətindəki Püsyan mahalından (indiki Qubadlı rayonundan) köçüb Qaradağa, oradan da Təbrizə getmişdi. Onların soyadı Soltanzadə olsa da, doğma yurdun adı ilə Püsyan çağırılırdılar.
    O, Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılıq etdiyi Azadıstan Hərəkatında şöhrət qazanmışdır. 1920-ci ildə Məhəmmədtağı xan Xorasanda üsyan bayrağını qaldırdı və 1921-ci il aprel ayında müstəqillik elan etdi. O, Lenin ideyalarına inanırdı. Lakin çətin anda Sovet Rusiyası Püsyana arxa durmadı, əksinə ona arxadan zərbə vurdu. Belə ki, 1921-ci ildə Püşyana köməyə gedən fəhlə və döyüşçü dəstəsinin qarşısı bolşeviklər tərəfindən kəsildi. Püsyanın tərəfdarları birləşmiş ordu qüvvələri ilə döyüşdə qətlə yetirildi.

    Nəriman Nərimanov. Zənn edirəm ki, Heydər xan Əmioğlunun fəaliyyətini də izləyirsiz.
    İosif Stalin. Bəli, mənim onunla şəxsi tanışlığım da var. İran kommunistlərinin baş katibi kimi çevik fəaliyyət göstərir. (Gülümsəyib var-gəl edir). Səhv etmirəmsə o, xalq arasında “Bombaçı Heydər xan” kimi məşhurdur.
    Nəriman Nərimanov. Elədir. Onu inqilabçılar “Heydər xan Bombai” deyə çağırırlar. O, əslən qafqazlıdır, türkdür. Heydər xan bir neçə dəfə Rəsulzadənin arxasınca Bakıya gəlib. Axı onlar dostdur. Əmin bəyin tutulduğunu eşidib hədsiz qeyzlənmişdi.
    İosif Stalin. Maraqlıdır. Bəs sonrası necə oldu?..
    Nəriman Nərimanov. Heydər xan mənimlə də görüşdü.
    İosif Stalin. Sizə nə dedi?
    Nəriman Nərimanov. Dedi ki, “Məmməd Əminin başından bir tük belə əskik olmamalıdır!” Vəssalam.
    İosif Stalin. Əslində elə mən də bu cür düşünürəm. Rəsulzadə xilas olmalı, sağ qalmalıdır. Heydər Əmoğlu düz deyir. Mən onunla məktublaşmışam...

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Heydər xan Əmu oğlu (Tariverdiyev) ictimaiyyata daha çox “Heydər Əmoğlu” adıyla tanışdır. Səttarxan və Bağırxanla yaxın dost olmuş, Gilanda Mirzə Kiçiyə böyük köməkliklər göstərmişdir. İrana ilk dəfə elektriki gətirən şəxs Heydər nan Əmoğlu olmuşdur. Heydər Əmoğlu 1908-ci ildə İranda mühacirətdə olan Məmməd Əmin bəylədostlaşmışdı. O vaxtlar Güney Azərbaycanda azərbaycanlılarla kürdlərin arasında yaranan toqquşmalarda iştirak etmiş, kürdlərin Mərənd və Xoy şəhərlərindən geri çəkilmələrində onun da böyük rolu olmuşdur. İranda Kommunist Partiyası yaranandan sonra Heydər xan bu təşkilata başçılıq etdi. Gilan Respublikasının yaranmasında Seyid Cəfər Pişəvəri ilə birgə iştirak edib. 1921-ci ildə kemiş əqidə dostu Kiçik xanın adamları tərəfindən öldürülmüşdür.

    Nəriman Nərimanov. Mənə belə gəlir ki, biz Gilan Sovet Respublikasın yaşaması üçün yoldaşlara lazımı dərəcədə kömək etmirik.
    İosif Stalin. Kuçek xana necə lazımdırsa kömək göstərilib.
    Nəriman Nərimanov. Onun adı “Küçek” yox, Kiçik xandır...
    İosif Stalin. Hmmm... Bunun bir fərqi yox. Türklər kiçiyə çox vaxt belə deyirlər... Bir də ki, bizim rəsmi sənədlərdə onun adı belə gedir. Amma daha dəqiq variantı, əlbəttə, siz bilirsiz.
    Nəriman Nərimanov. Bu öz yerində... Biz bilməliyik ki, Rza xan Pəhləvi hər vasitə ilə Gilan hökümətini yıxmaq istəyir.
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, siz unutmayın ki, Küçek xanın başçılıq etdiyi hökuməti Cəngəli, yəni “Meşəçilər Hərəkatı” ilə yanaşı Qızıl ordu yaradıb. Yəni biz bu işlərdə çox maraqlıyıq.
    Nəriman Nərimanov. Mən bunları bilirəm, yoldaş Koba. Xəzər hərbi-dəniz donanmasının desantları orda vuruşub. Fəqət bu gün Gilanda vəziyyət elə də ürəkaçan deyil. Hətta, eşitdiyimə görə Heydər Əmoğlu ilə Kiçik xan arasında kəskin ixtilaf yaranıb.
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, mən bunları yaxşı bilirəm. Niyə onu demirsiz ki, “Ədalət” partiyasının 1920-ci ilin aprel ayında keçirilən Birinci Türküstan diyar konfransında Heydər Əmioğlu məhz sizin təlimatla çıxış edirdi.
    Nəriman Nərimanov. Mən Heydər Əmioğlu ilə dünənin tanışı deyiləm ki. Bəli, gizlətmirəm, mən ona müəyyən məsləhətlər vermişəm. O, mənim millətimin oğludur.
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, bolşevik üçün millət və ya milli dəyərlər yüzüncü anlayışdır.
    Nəriman Nərimanov. Mən özümün türk olmağımı dana bilmərəm, Koba. Eləcə də siz özünüzün gürcü olduğunuzu...
    İosif Stalin. Hesab edirəm ki, mənim mənsub olduğum millətin adı bolşevikdir. (Gülür).
    Nəriman Nərimanov. Bolşevizm bizim ən böyük əqidəmizdir.
    İosif Stalin. Mənsə bunu elə millət kimi qəbul edirəm.
    Nəriman Nərimanov. Mən nə öz əqidəmi gizlədə bilərəm, nə də öz millətimi.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Kiçik xan 1905-11-ci illərdə İran inqilabının iştirakçısı olmuşdur. Gilanda milli azadlıq hərəkatının yüksəlişi dövründə -1920-1921-ci illərdə İran kommunistləri ilə vahid cəbhədə çıxış etmişdir. 1920-ci ilin iyun ayında Gilan respublikası müvəqqəti inqilabi hökumətinin sədri, daha sonra-1921-ci il mayın 8-də Gilan respublikası yeni hökumətinin - İnqilab Komitəsinin sədri oldu. İnqilab dalğası get-gedə genişləndiyi üçün bu hökumət bir müddət sonra özünü Persiya (İran) Sovet Sosialist Respublikası adlandırdı.

    İosif Stalin. Yaxşı, yoldaş Nərimanov, yeri gəlmişkən, Siz Kuçek xana necə münasibət bəsləyirsiniz?
    Nəriman Nərimanov. Əvvəla, bu məsələdə mənim şəxsi mövqeyim hələ nəyisə həll etmir, çünki baş verən proseslərin öz məntiqi var. İkincisi, Kiçik xan özünü bolşeviklərə yaxın adam hesab edir. Üçüncüsü, İran məsələsi ilə, bildiyiniz kimi birbaşa Trotski yoldaş məşğul olur.
    İosif Stalin. Trotiski deyir ki, Kuçek xana və bütövlükdə İran xalq azadlıq hərəkatına bütün vasitələrlə kömək etməliyik. Hətta, bizim hazırda tutduğumuz əraziləri Kuçek xanın tabeçiliyinə verməklə ona yardım göstərməliyik. Əgər Kuçek xanın mübarizəsinin sonrakı uğurları üçün hərbi gəmilərin iştirakı zəruridirsə, gəmilərin üzərinə Azərbaycan respublikasının bayraqlarını sancmaq lazımdır.
    Nəriman Nərimanov. Mən Kiçik xanı qismən tanıyıram. Onun əsl adı Yunisdir. O, emosional, coşqun bir inqilabçıdır. Sizə elə gəlmirmi ki, Kiçik xan sanki bir oyuna salınıb?
    İosif Stalin. O, nə oyundur elə?
    Nəriman Nərimanov. Oyun göz qabağındadır. Trotski və Karaxan sanki bir tamaşa hazırlayıb. Bu tamaşada faciəvi qəhrəman Kiçik xandır.
    İosif Stalin. Kuçek xan özü oyun qurmağı yaxşı bacarır... Düzü, mən bilmirəm, Siz niyə belə düşünürsüz?
    Nəriman Nərimanov. Belə düşünmək üçün mənim əlimdə əsas var. Sanki Kiçik xan bizə İran kommunistlərinin və digər demokratik qrupların səylərinin İngiltərəyə qarşı mübarizədə birləşdirmək üçün lazımdır.
    İosif Stalin. Bəli, bizim bir istəyimiz də budur ki, ingilislər İrandan rədd olub getsinlər. Bunu heç gizlətmirik də.
    Nəriman Nərimanov. Zahirən hər şey sanki çox sadədir. Sovet qoşunları tərəfindən işğal olunmuş Ənzəli və Rəşt kimi şəhərlərin Cəngəli hərəkatının rəhbərinə verilməsi bu gün Kiçik xanda sovetlərə münasibətdə böyük təəssürat yaradıb. Yaxşı, bəs sabah necə olacaq?..
    İosif Stalin. Siz niyə bu işlərə şübhə ilə yanaşırsız?
    Nəriman Nərimanov. Elə isə mən də sual verirəm: bəs nə üçün Gilandakı sovet ordusu rəsmən geri çağırıldı?
    İosif Stalin. Siz niyə unudursuz ki, Bakıdan və Həştərxandan göndərilən hərbi dəstələr hesabına beş min nəfərdən ibarət İran qırmızı ordusu necə, hansı çətinliklərlə yarandı?..
    Nəriman Nərimanov. Bəs sonra? Siz niyə unudursuz ki, tezliklə İran qırmızı ordusunun komandanlığı 11-ci ordunun qərargahına tabe edildi, bir az keçmiş indi bolşevik olan, keçmiş çar polkovniki Vasili Karqaretelini oraya komandan göndərdi?.. Yəqin Sizə Karqaretelinin kimliyi məlumdur. Biz onu burada Şapur soyadı ilə tanıyırıq. Bu adam vaxtilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusunun generalı olub.
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, soyadın və yaxud keçmiş çar generalı olmağın bu məsələyə nə dəxli? Axı özünüz Lenin yoldaşa məktubunuzda yazmısız ki, biz təcrübəli hərbçılərdən istifadə etməliyik.
    Nəriman Nərimanov. Əvvəla, İrana biz öz milli generallarımızı göndərməli idik. İkincisi də Mirzə Kiçik xan özü, habelə onun hərbi məsələlər üzrə köməkçisi Ehsanulla xan və Xalu Qurban o qədər sadəlövh deyillər ki, bu “oyunlara” inansınlar.
    İosif Stalin. Yenə “oyun”? Görürəm, siz İran məsələsi ilə çox maraqlanırsız. (Gülür). Hətta, dostunuz Trotskidən də çox...
    Nəriman Nərimanov. Trotski ilə mənim nəinki dostluğum, heç yaxın münasibətim də yoxdur.
    İosif Stalin. (Bığını burub eyhamla). Yaxşı, qoy olsun mənim dostum. Trotski bir müddət əvvəl hər gün Lenin, Çiçerin, Kamenev, Krestinski və Buxarinə qalaq-qalaq teleqramlar göndərirdi. O, belə hesab edir ki, Xivə, İran, Buxara və Əfqanıstanda indiki anda çevriliş etmək gələcəkdə bizim üçün böyük çətinliklər yaradar.
    Nəriman Nərimanov. Trotski baş verən hadisələrə sanki teatr səhnəsindən baxır. Həyat bir az başqa cürdür.
    İosif Stalin. Mən onu yaxşı tanıyıram. Trotski hər bir şeydən, hətta faciədən belə, şəxsən yararlanmaq istəyir.
    Nəriman Nərimanov. Bəs iki nəfər rus vətəndaşının-Kojanov və Abukovun İran vətəndaşlığına qəbul edilməsinə necə qiymət vermək olar, yoldaş Koba? Bu da Trotskinin planıdır?
    İosif Stalin. Xeyr. Bu, həm də bizim plandır. Burada qəribə nə var ki? İnqilabda ümumi işin xeyrinə olan hər cür vasitəyə əl atmaq qəbulediləndir. Bir də ki, yoldaş Nərimanov, narahat olmayın, orada sizin maraqlarınızı təmin edən adam da var: Xəzər hərbi donanmasının komandanı Raskolnikovun vəkaləti ilə Müslüm İsrafilov Sovet Rusiyasının İran inqilabi hökumətinin başçısı yanında müvəqqəti işlər vəkili təyin edilib.
    Nəriman Nərimanov. Bu məsələdə mənim heç bir şəxsi marağım ola bilməz.
    İosif Stalin. Siz burada hökumətə başçılıq edirsiz. Əlbəttə, bunu hamıdan yaxşı bilirsiz ki, Azərbaycandan “xüsusi təyinatlı tatar dəstəsi” adlanan səkkizyüz nəfərlik şəxsi heyət İran qırmızı ordusunun tərkibinə daxil edilib. Bu da onu göstərir ki, “İran məsələsi” daim diqqət mərkəzindədir.
    Nəriman Nərimanov. Yaxşı, yoldaş Stalin, siz Məmməd Həsən Sultanzadənin Gilandakı proseslərdə fəallaşması və onun mərkəz tərəfindən himayə edilməsinə necə baxırsız?
    İosif Stalin. Təbii baxiram. Sultanzadə Kommunist İnternasionalının İcraiyyə Komitəsinin üzvüdür. Necə bəyəm?
    Nəriman Nərimanov. Bu adamın əsl ad-familiyası Mikaelyan Avetis Sultanoviçdir.
    İosif Stalin. Yoldaş, Nərimanov, axı mən dəfələrlə demişəm, əsl bolşeviklərin vətəni və milləti olmur.
    Nəriman Nərimanov. Axı öz azadlığı uğrunda mübarizə aparan bir millətə başqa bir millətin nümayəndəsinin rəhbərlik etməsi nə dərəcədə doğru ola bilər?
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, bəyəm hər hansı türkün və ya gürcünün başqa millətlərin inqilabi işində ön cəbhədə olması yasaq olunmalıdır?
    Nəriman Nərimanov. Yoldaş Stalin, biz rus proletariatı ilə eyni məkanda eyni taleni yaşayırıq.
    İosif Stalin. Axı Persiya ərazisində də sizin çoxlu soydaşlarınız, qardaşlarınız yaşayır.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, orada yaşayanların çoxu türk əsilli əhalidir.
    İosif Stalin. Səhv etmirəmsə, Siz özünüz də əslən Cənubi Azərbaycandansız. Yəni atanız Arazın o tayından gəlib...
    Nəriman Nərimanov. Bəli. Doğrudur. Amma şəxsən mənim üçün “o tay-bu tay” anlayışı yoxdur.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nərimanovun ulu babası (onun da adı Nəriman olub) əslən “o taydan”, Cənubi Azərbaycanın Urmiya mahalındandır.
    O, Gürcüstana gələndən sonra XVII əsrdə Kaxetiya valisi I İraklinin sarayında “sabitqədəm” eşik ağası olmuşdur.
    Kərbəlayi Nəcəfin atası (Nərimanovun babası) Allahverdi bəy XIX əsrdə Zaqafqaziyada tanınmış musiqi xadimlərindən biri olub. Onun məlahətli, xoş səsi vardı. Allahverdi bəy gürcü, erməni və Azərbaycan xalq mahnılarını məharətlə oxuyardı. O, məşhur gürcü şairi Nikolos Barataşvilinin atası ilə yaxın dost, Aleksandr Çavçavadze və Qriqol Orbeliani ilə tanış idi. Şair Qriqol Orbeliani Allahverdi bəyin bütün Gürcüstanda məşhur tarzən olduğunu öz müxəmməsində ehtiramla qeyd etmiş, Şahzadə İohan isə “Kalmasoba” dastanında şah İohan Xelaşvilinin Gürcüstanda Şulaver kəndində, şahanə bir məclisdə məşhur tarzən-xanəndə Allahverdi bəylə görüşdüyünü məhəbbətlə qələmə almışdır. Şah İohan Allahverdi bəyin məlahətli səsinə və məharətlə tar çalmasına heyran qalmışdır.
    Gürcüstan vilayətinin hökmdarı II İrakli “ xoş ləhcəli” xanəndənin pərəstişkarlarından idi. O, Allahverdiyə bəyzadəlik mənsəbi vermiş, ona hörmət və ehtiramla yanaşmışdır. Allahverdi bəy bütün ömrü boyu Tiflisdə böyük zövqlə tikdirdiyi ikimərtəbəli mülkdə yaşamışdır.
    Kərbəlayi Nəcəf tiflisli Hacı Məmmədqasım Zamanovun qızı Həlimə xanımla evlənmiş, nümunəvi ailə həyatı qurmuşdur.

    İosif Stalin. Mənim üçünsə, ümumiyyətlə, milli anlayış mövcud deyil. Mən iki millət tanıyıram: bolşeviklər və bolşeviklərin düşməni. Mən elə Arazın o tayındakı fəhlə və kəndlilərə də öz millətim kimi yanaşıram.
    Nəriman Nərimanov. Bəs elə isə oradakı sadə adamlara nə üçün divan tutulurdu?
    İosif Stalin. Anlamıram. Kimdir onlara divan tutan?
    Nəriman Nərimanov. Məsələn, Raskolnikov və onun dəstəsi.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Fyodor Raskolnikov (əsl familiyası İlin) avantyurist bir şəxs idi. 1892-ci ildə Sankt-Peterburqda doğulub. Əvvəllər jurnalist fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdu. Politexnik institutda təhsil almışdı. 19 iyun 1919-cu il tarixdə Astraxan-Xəzər hərbi donanmasına, 31 iyuldan Volqa-Xəzər hərbi donanmasına rəhbərlik edib. İrana daxil olan ordu Raskolnikovun rəhbərliyi altında bir sıra hərbi əməliyyatlar keçirmişdi. Bunlardan ən başlıcası kimi Gilan və Ənzəli civarında gedən döyüşləri qeyd etmək olar. O, 1920-ci ilin iyunundan Baltik donanmasına rəhbərlik edib.

    İosif Stalin. Biz Raskolnikova tapşırmışdıq ki, əlində olan müxtəlif vasitələrlə Kuçek xana zəruri olan yardımı göstərsin. O da bunları edirdi. Orada Kuçek xana yardım məqsədilə gəmilərmiz də vardı. Onların bir hissəsi polis xidməti adı altında Ənzəlidə saxlanılırdı, özü də Azərbaycan bayrağı altında.
    Nəriman Nərimanov. Mənə çatan məlumata görə Raskolnikov özünü orada çardan, padşahdan betər aparırmış. Matroslarla da qul kimi rəftar edib.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Bolşeviklər qısa müddətdə Ənzəlinin və Xəzər dənizinin İran sahillərini ələ keçirdi. May ayının 18-də Raskolnikovun başçılıq etdiyi Azərbaycan və Rusiya qırmızı donanması Bakıdan İrana doğru hərəkət edərək strateji baxımdan Denikin ordusuna məxsus gəmiləri, silah və sursatı geri qaytarmaq adı altında hərbi əməliyyatlara başladı və tezliklə hadisələr İranın dəniz sahili ərazilərinin işğalı ilə müşayiət olundu. Qırmızı donanmanın Ənzəliyə hücumu ilə eyni vaxtda Lənkəran istiqamətindən İran sərhədlərinə daxil olan atli sovet diviziyası İran Astarasını tutub, Ənzəli limanına doğru hərəkət etdi. May ayının 20-də Çiçerin sovet ordusunun İranın daxili işinə qarışmaq niyyətinin olmadığını və bu ordunun ağ qvardiyaçı donanmanın əmlakı üçün Ənzəliyə gəldiyini bəyan etsə də, bir gün sonra həmin orduya komandanlıq edən Raskolnikov nəzərdə tutulan hərbi əmlak qaytarıldıqdan sonra da sovet donanmasının Ənzəlidə qalacağını bəyan etdi.

    İosif Stalin. Raskolnikov keçmiş jurnalistdir. Özünü işgüzar adam kimi təqdim edir. Amma müəyyən mənada Sizinlə razıyam; o, çox şöhrətpərəst, tərifsevən bir adamdır. Ədəbazlığı da var. Yəqin ki, arvadını da tanıyırsız.
    Nəriman Nərimanov. Xeyr, tanımıram. Özünü tanıyıram, bu kifayət edir.
    İosif Stalin. Onun arvadı Larisa Leysner yazıçıdır.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Hərbi əməliyyatlar zamanı Raskolnikovun arvadı Larisa Leysner daim gəmidə olur, hətta, bəzən dəniz döyüşçülərinin fəaliyyətinə müdaxilə edirdi. O, vaxtilə monarxist olmuş, sonra əqidəsini dəyişərək kommunist ideologiyasına üstünlük vermişdi. Onun xarakteri ədəbiyyat adamlarının da diqqətini çəkmişdi. Dramaturq Vsevolod Vişnevskinin “Optimist faciə” pyesinin qəhrəmanı olan inqilabçı matros qadının həyatdakı proobrazı Larisa Leysnerdir. Cəmi 31 il yaşayıb. Bu xanım vaxtilə şair Nikolay Qumilyovla eşq macərası yaşamışdı. Qumilyov sonralar məşhir rus şairəsi, tatar əsilli Anna Axmatova ilə evlənmişdi. Qumilyov 1921-ci ildə “antisovat fəaliyyətinə” görə edam olunub. Onların övladları dünyaca məşhur tarixçi-türkoloq Lev Qumilyovdur.

    İosif Stalin. Artıq Raskolnikov fəaliyyətini başqa yerdə, Baltik donanmasında davam etdirir. Amma mən onun orada hansı işlə məşğul olduğunu yaxşı bilirəm. O, özünü Trotskinin ən sadiq şagirdi hesab edir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Raskolnikov alovlu trotskiçi idi. Bunu Stalin bilməmiş deyildi. Sonrakı hadisələr də bu deyilənləri təsdiq etdi.

    Nəriman Nərimanov. İndi özünü məşhur inqilabçıların şagirdi hesab edənlər çoxdur.
    İosif Stalin. Hər kəsin öz yüksəliş və eniş saatı olur.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Sonrakı mərhələdə Raskolnikov “dənizçilik” fəaliyyətini diplomatiya ilə əvəzlədi. Bolqarıstanda daimi nümayəndəliyin başçısı oldu. 1938-ci ilin aprel ayinda İkinci arvadı Muza Raskolnikova- Kanivez ilə Sofiyadan Berlinə düşərkən qəzetdə işdən azad edilməsi haqda məlumatı oxuyub geriyə, vətənə dönmək arzusundan daşındı. Parisdə yaşadı. Oradan Stalinə məktub yazıb Sovet vətəndaşlığının saxlanılmasını xahiş etmişdi.1939-cu ildə SSRİ Ali məhkəməsi ona qiyabi ölüm hökmü kəsmişdi. Onun ölümü haqda versiyalar çoxdur. İntihar etdiyi, habelə tauna yoluxduğu yazılır. Əslində isə o, 1939-cu ildə Sovet xüsusi xidmət orqanlarının əli ilə qətlə yetirilmişdi.

    Nəriman Nərimanov. Yoldaş Stalin, mən belə hesab edirəm ki, biz İran məsələsində ardıcıl siyasət yürüdə bilməmişik. Bir yandan Kiçik xanla Sultanzadə bir-birlərinə düşmən kəsilib. O biri yandansa bizim bolşeviklər onların hər ikisinə düşmən kimi yanaşırlar.
    İosif Stalin. İran məsələsinə görə məsuliyyət daşıyanlardan biri siz özünüzsüz, yoldaş Nərimanov. Siz hələ iyul ayının əvvəlində Moskvanın razılığı olmadan Azərbaycanda Mərkəzi Komitənın rəhbərliyi altında “İran bürosu” yaratmısız. Büroya rəhbərliyi əsasən Siz icra etmisiz.
    Nəriman Nərimanov. Biz orada kollegial qaydada təmsil olunmuşuq. Heç bir rəhbər və ya rəhbərlikdən söhbət gedə bilməz. Büroya Mdivani, Mikoyan, Lominadze, Bünyadzadə və Əlixanov daxil edilmişdi.
    İosif Stalin. Mən görürəm, siz İran Azərbaycanının müstəqilliyini çox istəyirsiz, həm də istəyirsiniz ki, bu iş ildırım sürətilə başa çatsın.
    Nəriman Nərimanov. Mən belə bir istəyimin olduğunu gizlətmirəm də...
    İosif Stalin. Ürəyinizdən böyük Azərbaycan yaratmaq arzusu keçir, yoldaş Nərimanov.
    Nəriman Nərimanov. Biz böyük Azərbaycan yox, bütöv Azərbaycan arzusu ilə yaşayırıq, yoldaş Stalin.
    İosif Stalin. Hmm... Özü də bütöv Sovet Azərbaycanı...
    Nəriman Nərimanov. Düz buyurursuz. Amma təəssüf edirəm ki, həmkarlarımız arasında bu məsələyə etinasız yanaşanlar çoxdur.
    İosif Stalin. Bunun səbəbini nə ilə izah etmək olar, yoldaş Nərimanov?
    Nəriman Nərimanov. Mən olsa-olsa öz şəxsi fikrimi deyə bilərəm. Açıq desəm, Moskva Gilan, ümumən İran hadisələrindən, daha çox İngiltərəyə təzyiq kimi istifadə etməyə çalışır.
    İosif Stalin. Bunu inkar edə bilmərik, bu gün bizə bu təzyiq lazımdır. Axı siyasət həm də bir oyundur.
    Nəriman Nərimanov. Amma bu “oyunu” düz oynamaq lazımdır. Bu necə olur ki, Kiçik xanın nümayəndəsi Müzəffərizadə və onun şəxsi tərcüməçisi Konstantin Qauk Moskvaya yollandılar, üç həftə ərzində orada Çiçerin və Karaxanla danışıqlar apardılar. Amma sonra... Onlar geri qayıdarkən Budu Mdivani tərəfindən həbs olundular.
    İosif Stalin. Bu suala Mdivaninin özü daha yaxşı cavab verə bilər.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Gilanı və ətraf bölgələri ələ keçirmiş “Cəngəl” qüvvələri 1920-ci ilin iyun ayının 9-da Gilan Respublikasının ilk hökumətini təşkil etdilər.
    Gilan hökuməti bu tərkibdə təşkil olunmuşdu:
    Mirzə Kuçik xan- baş komissar və hərbi nazir;
    Mir Cəfər Cavadzadə- Xarici İşlər komissarı
    Mirzə Məhəmmədəli Pirbazari– maliyyə komissarı
    Mahmudağa- Məhkəmə sədri
    Hacı Məhəmmədcəfər - Poçt və teleqraf komissarı
    Nəsrulla Fəttahi – maarif komissarı
    Mirzə Məhəmmədəli Xumami - ümumi işlər üzrə komissar
    Mirzə Məhəmmədəli Fəxrai - Ticarət İşlər üzrə komissar.

    Nəriman Nərimanov. Mən belə hesab edirəm ki, bizim hakimiyyətin İranla bağlı dəqiq konsepsiyası yoxdur.
    İosif Stalin. Əslində heç dostumuz Kuçek xanın özünün də dəqiq bir planı yoxdur. O, sanki bolşevik inqilabı yox, sadəcə dövlət çevrilişi edib hakimiyyəti ələ almaq istəyir.
    Nəriman Nərimanov. O, cəmi altı aydır ki, hakimiyyətdədir. İnsanlar bu yeni hakimiyyəti böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılayıblar.
    İosif Stalin. Siz inanırsız ki, Kuçek xan sonacan bolşevik Rusiyasına sadiq qalacaq?
    Nəriman Nərimanov. Mən də Sizə belə bir sualla müraciət etmək istərdim: bəs Kiçik xanın sonacan bolşevik Rusiyasına sadiq qalmayacağını Siz haradan bilirsiz?
    İosif Stalin. Mən bu gün onun hərəkətlərini təhlil edib bu qənaətə gəlirəm. Biz Xiyabaniyə də dəstək verirdik. Amma onun bizim dövlət haqda nə söylədini də unuda bilmərik. “Əgər bolşeviklər İran ərazisinin hər hansı bir hissəsini qəsb etməyə cəhd göstərərlərsə, İran azərbaycanlıları son damla qanlarına qədər onların əleyhinə vuruşacaqlar”. Bu sözlərin müəllifi Xiyabanidir. Belə bir bəyanatdan sonra onunla hansı əməkdaşlıqdan danışmaq olardı? O, əslində İran kommunistlərini də öz hakimiyyətinin həndəvərinə yaxın buraxmırdı.
    Nəriman Nərimanov. Xiyabani Güney Azərbaycan Demokrat Partiyasını yaratmışdı. O, demokratik prinsiplərə əsaslanan bir dövlət qurmaq istəyirdi. Bununla yanaşı, Kommunist Partiyasının fəaliyyətinə də maneçiliyi yox idi.
    İosif Stalin. Hmmm... Azərbaycan Demokrat Partiyası... O, mən bilən öz qurmaq istədiyi dövləti Azadistan adlandırırdı.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Xiayabanin silahdaşlarından olan İsmayıl Əmir Xizinin təklifi ilə yeni yaranmış dövlətin adını “Azadistan” qoydular. Əmir Xizi məsləhət gördü ki, Azərbaycan məşrutə yolunda çox səylər etdiyindən və İrana azadlıq gətirdiyindən, dünyada artıq Azərbaycan adlı dövlət olduğundan milli azadlığına qovuşmuş ölkənin adını “Azadistan” qoysunlar. Xiyabanı bu fikri qəbul etdi və dedi: ”Azərbaycanın adını Azadistana dəyişərək, bu gündən bu adı rəsmi ad kimi elan edirik.”

    Nəriman Nərimanov. Bəli... O, öz xalqını azad bir dövlətdə görmək istəyirdi.
    İosif Stalin. Amma o, bizi qəbul etmirdi. Bu, onun sözüdür: “Xarici dövlətin əlaltısı olmayın, çünki onlar ancaq öz mənafeyi üçün çalışırlar". Bunu deməklə o, bizi, yəni rusları nəzərdə tuturdu.
    Nəriman Nərimanov. Burada konkret olaraq hansısa millətdən söhbət getmir...
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, söhbətin kimdən, nədən getdiyi özü özünə məlumdur. O, milləti başqa səmtə yönəltmək istəyirdi...
    Nəriman Nərimanov. Bu da Xiyabaninin sözləridir: “Ölümdən qorxmayan millətə ölüm yoxdur”. Məncə doğru da deyir.
    İosif Stalin. Adətən, kimin doğru və yalan dediyini təcrübə müəyyən edir... Bir də əldə olunan nəticə...
    Nəriman Nərimanov. Nəyin doğru, nəyin yalan olduğunu yalnız tarix müəyyən edə bilər. Marks düz deyirdi, tarix-ən böyük elmdir.
    İosif Stalin. Əvvəla, hər halda Marks sağ olsaydı kommunistlərə daha çox etibar edərdi. İkincisi də ki, biz bu günün inqilabçısıyıq, yerimizdə sakit əyləşib tarixin dərslərini gözləyə bilmərik ki...
    Nəriman Nərimanov. Adətən tez çıxarılan nəticələr yalan olur. Tarix bizə onunçün lazımdır ki, özümüzə bir qədər kənardan, uzaqdan baxa bilək.
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, bütün bunlar geniş müzakirə tələb edən bir mövzudur... İndi mən Rəsulzadənin saxlandığı Bayıl həbsxanasına getməyə hazırlaşıram. İstəyirəm onu azad edək. (Gülür). Əgər biz bu məsələni, Sizin dediyiniz kimi, tarixin öhdəsinə buraxsaq nəticə necə ola bilər?
    Nəriman Nərimanov. Mən hesab edirəm ki, Rəsulzadənin azad edilməsi də bir tarixi məsələdir... (Pauza). Elə onun həbsi kimi.
    İosif Stalin. Bəzən tarixin səhvlərini tarix yox, insanın özü düzəltməli olur.
    Nəriman Nərimanov. Amma çox zaman insanlar öz səhvlərini tarixin boynuna atırlar. Təəssüf ki, tarix səhvləri heç vaxt düzəldə bilmir.
    İosif Stalin. Tarix hər şeyi susaraq bağışlayır.
    Nəriman Nərimanov. Tarix heç vaxt susmur. Biz özümüz sussaq da belə...
    İosif Stalin. Hər halda Engels haqlıdır: “İnsanlar öz keçmişindən gülərək ayrılır”
    Nəriman Nərimanov. Amma o gülüşün içində dərin bir ağrı, bir hıçqırtı, bir haray da var.
    İosif Stalin. Hər halda bu, bir yazıçı əlavəsidir. (Gülür). Yəqin ki, Engels özü də Sizinlə həmrəy olardı.
    Nəriman Nərimanov. Bəzən romantik təsəvvürlər sərt reallıqda özünü doğrultmur.
    İosif Stalin. Siz yəqin ki, Pankratov kimilərin inqilabi romantikasını nəzərdə tutursuz, eləmi? (Gülür). Biz belələrini çox görmüşük.
    Nəriman Nərimanov. Pankratov hər cür romantikaya karikaturadır. Mən İnqilab Komitəsi Rəyasət heyətinin iclaslarında dəfələrlə demişəm ki, o, öz əməllərdən əl çəkməlidir.
    İosif Stalin. Hansı əməllərdən?
    Nəriman Nərimanov. İnsanları sorğu-sualsız güllələlməkdən, qətllətdən...
    İosif Stalin. Bu cür hallar inqilab vaxtı böyük faciə kimi yox, adi hadisə kimi qarşılanmalıdır.
    Nəriman Nərimanov. Bu Pankratov familiyalı köhnə matros, adamlarla az qala dəniz qulduru kimi davranır. Onun məntiqiylə yanaşsaq çar dövründə yaşayan bütün adamlar məhv edilməlidir. Onda belə çıxır ki, biz hamımz bir-birimizi qırıb çatmalıyıq. Axı bu hesabla üç yaşına qədər olan körpələrdən başqa hamı çar dövründə yaşayıb.
    İosif Stalin. Hmmm... O baxır kim nə cür yaşayıb.
    Nəriman Nərimanov. Təbii ki, hərə bir cür yaşayıb.
    İosif Stalin. Bəli. Məhz “hərə bir cür”... (Eyhamla). Biri çar dəftərxanasında işləyib, biri xəstəxanada həkim işləyib, biri müəllimlik edib....
    Nəriman Nərimanov. (Eyni eyhamla). Təbii. Eləsi də var ki, ömür boyu işləməyib, başqalarının hesabına yaşayıb.
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, hərə öz əməlinə görə qanun qarşısında cavab verməlidir.
    Nəriman Nərimanov. Əgər qanun yoxsa, yoldaş Koba? Bəs onda necə?..
    İosif Stalin. Biz qanunları özümüz yazırıq. Fəhlə-kəndli hökumətinin öz qanunları var.
    Nəriman Nərimanov. Qanunlarımız elə olmalıdır ki, orada heç bir qanunsuzluğa yer olmasın.

    Hər ikisi gülür.






















    3.
    Səhnə dəyişir.
    Külək vıyıltısı. Yanıb-sönən işıqlar. Rəhim bəy və Dadaş bəy skamyada əyləşib söhbətləşirlər.

    Rəhim bəy. Yenə icazə vermədilər.
    Dadaş bəy. Nə qədər ki, o yaramaz oradadır biz Əmin bəylə görüşə bilməyəcəyik.
    Rəhim bəy. İndi hər iki adamdan üçü yaramazdır.
    (Gülüşürlər).
    Sən oyaramazlardan hansını deyirsən?
    Dadaş bəy. Əlbəttə, Pankratovu...
    Rəhim bəy. Bu adam yaramaz deyil ki...
    Dadaş bəy. Bəs onda nədir?
    Rəhim bəy. İnsan qəssabıdır. Deyirlər plan qoyub, gündə on adamı öz əlilə güllələyir.
    Dadaş bəy. Ta de ki, adamyeyəndir, təpəgözdür...

    Ayağa dururlar.
    Rəhim bəy. Dadaş bəy, fikirləşib nəsə bir yol tapmaq lazımdır.
    Dadaş bəy. Nə yol?
    Rəhim bəy. Əmin bəy azad olunmalıdır.
    Dadaş bəy. İnşallah... Amma, rəhmətliyin oğlu, kim azad edəcək onu bu xarabadan? (Əlini irəli uzadır). Görmədin bizi heç türmənin həndəvərinə də buraxmadılar. Hələ qapıda dayanan o bozşinelli göygöz köpəkoğlunun dediyinə bir bax: “Baş-beynimi çox aparmayın, yaxamdan əl çəkməsəniz sizi də Rəsulzadənin yanına atacağam”.
    Rəhim bəy. İndi onların zamanıdır. Hələ duza gedən vaxtlarıdır bu təpəsi ulduzlu ilanların.
    Dadaş bəy. O alçaq oradan getməyənə qədər işlərin düzələciyinə inanmıram.
    Rəhim bəy.Hansı alçağın?
    Dadaş bəy. Pankratovdu-dankratovdu nədi, onu deyirəm.
    aradan götürmək lazımdır.
    Rəhim bəy. Bildirçinin bəyliyi uzun çəkə bilməz. Yəqin ki, onun da dərsini verən tapılacaq.
    Dadaş bəy. Alnına paslı bir güllə sıxmaq onunçün ən yaxşı dərs olardı.
    Dadaş bəy. Allaha qurban olum, yəqin bu xalqın dərdinə bir çarə tapılar. (Sanki səs eşidib duruxur, ətrafı dinləyir). Rəhim bəy, eşidirsən? Səs gəlir.
    Rəhim bəy. Nə səs?
    Dadaş bəy. Maşın səsi.

    Uğultu eşidilir.

    Rəhim bəy. Hə, avto səsidir. Yəqin ki, bu, görməmiş bolşevik gədələrin maşınıdır.
    Dadaş bəy. Bunların ata-babasının maşını olub bəyəm? Sadəcə, indi kimdə yaxşı nə görürlərsə müsadirə edirlər.
    Rəhim bəy. Müsadirə etsələr yenə yaxşıdır. Bunlar gözləri tutanı talayıb özlərinə mənimsəyir. Bakıda beş-altı adamın maşını var. Tağıyevin, Nağıyevin, Hacınskinin... Hə, bir də Rotşildlərin.
    Dadaş bəy. O maşınların hamısı indi bu təzə gələnlərdədir.
    Rəhim bəy. Bəs nooldu? Bunlar “bərabərlik” deyə şüvən qoparırdılar. İndi camaatın ev-eşiyini, atını-arabasını zorla əlindən alırlar.
    Dadaş bəy. O günü gizli çıxan qəzetlərdən birində maraqlı bir şey oxudum.
    Rəhim bəy. Nə yazmışdılar yenə bu murdarların əməlindən?
    Dadaş bəy. Sən demə 1914-cü ildə, yəni beş-altı il bundan əvvəl, çar ikinci Nikolay öz anası Mariya Fyodorovna üçün İngiltərədə sifarişlə minik maşını düzəltdiribmiş. Maşının da adı “Voksxol”, yəni Vauxhall.
    Rəhim bəy. O heç olmasa çar idi. Bunlar kimdir axı?
    Dadaş bəy. Sözümün canı var. Bolşeviklər həmin maşını çırpışdırıb Stalinə gətiriblər.
    Rəhim bəy. Elə baş oğru Stalinin özü deyildimi? Biz ki onu pis tanımırıq.
    Dadaş bəy. Madam ki, söz maşından düşdü, qoy birini də deyim. Sən demə, Lenin üçün də bir milyonçunun maşınını oğurlayıb hədiyyə ediblərmiş. Bir gün yolda oğrular maşını bunların əlindən zorla alırlar.
    Rəhim bəy. Lenini tanımırlar bəs?
    Dadaş bəy. Rəhmətliyin oğlu, oğru nə bilir ki, Lenin kimdir. Leninlə şoferi qalır yolun ortasında payi-piyada. Gil deyir ki, yoldaş Lenin, fikir etmə, maşını taparıq. Tapılmasa da çırpışdırarıq bir alayısını.
    Rəhim bəy. O Gil kimdir, nədir-nəçidir elə?
    Dadaş bəy. Gil, Leninin şoferidir. (Gülür). Tanımırsan bəs?
    Rəhim bəy. Nəinki Leninin şoferini, heç Leninin özünü də tanımıram.

    Gülüşürlər.

    Rəhim bəy. Dadaş bəy, öz aramızdır, maşından yaman çox danışırsan ha... Xeyir ola?
    Dadaş bəy. Görünür bu, ondandır ki, bakılılar və qarabağlılar faytonu çox sevir.
    Rəhim bəy. Mən də bütün qazaxlılar kimi atı sevirəm. Bizdə əvvəllər deyərdilər ki, atı faytona qoşmaq günahdır... Ehhh... Gidi dünya... Dadaş bəy, nava yaman soyudu birdən-birə...
    Dadaş bəy. Payızdır də... Qabaqdan qış gəlir. Yaxşı, bəs indi biz nə edək? Bəlkə yenə gedək Nərimanovun yanına? Yəqin ki, qonaqları da rədd olub gediblər...
    Rəhim bəy. Görmədin ötən dəfə doktor necə qızarıb-bozardı? Üstüörtülü də olsa qandırdı ki, Rəsulzadənin məsələsi mənlik deyil.
    Dadaş bəy. Deməyinə dedi... Amma bir açıq demədi ki, bu məsələyə kim əncam çəkə bilər.
    Rəhim bəy. Kim? Məlumdur kim? Məsələn, biri Lenin, o biri Əmin bəyin köhnə dostu Koba.
    Dadaş bəy. İndi onlar düşməndirlər. Özü də elə-belə yox ey, sinfi düşmən...
    Rəhim bəy. Məlum məsələdir.
    Dadaş bəy. Təzə xəbəri eşitmisən?
    Rəhim bəy. O nə xəbərdi elə?
    Dadaş bəy. Bakıda qalan türkiyəli əski mühacir zabitlərindən bir qrupu ilə limanda olan matroslar arasında bir anlaşma olub; bunlar yerlilərdən bir qismi ilə sözləşərək, hökumətə qarşı qiyam hazırlayırmışlar. “Təşkilat” üzvlərinin görüş yeri şəhərin əski Nikolay, sonra Parlament, indi də Kommunist deyilən küçədəki zirzəmidə yerləşən bir dükan imiş. Bu münasibətlə onlara zirzəmiçilər mənasına gələn “padvalyon” deyirmişlər. Nə isə, deyirlər bu qiyamın üstü açılıb. Həm matrosları güllələyiblər, həm zabitləri...
    Dadaş bəy. Hələ çox belə söhbətlər eşidəcəyik. (Diqqət kəsilir). Rəhim bəy, o nə səs-küydür elə?
    At ayağının səsləri eşidilir.
    Rəhim bəy. Deyəsən, faytondur... (Boylanır). Özü də bir neçə fayton.

    Səs-küy eşidilir: “Geri çəkilin”. “Kənara durun”. “Yoldan çıxın”.

    Dadaş bəy. Bu, nə həngamədir belə?
    Rəhim bəy. Bəlkə Nərimanovdur?
    Dadaş bəy. Yox, Nəriman bəy belə hoqqaları xoşlamır... Bir də ki, onun həbsxana tərəfdə nə işi?
    Rəhim bəy. Faytonlar dayandı.
    Dadaş bəy. Odur, Semyon Pankratov qaça-qaça aşağı düşdü.
    Rəhim bəy. Bəs faytondan düşən kimdir elə? Nəsə o adam mənə tanış gəlir.
    Dadaş bəy. Kobadır.
    Rəhim bəy. Hə, odur... Dedim bəlkə gözüm məni aldadır.
    Dadaş bəy. Qorxuram Əmin bəyin başına bir iş gələ... Çünki bu bolşeviklər yeri gələndə öz ata-analarının da üzünə dururlar...
    Rəhim bəy. Əmin bəy Kobanı bir neçə dəfə ölümdən xilas edib.
    Dadaş bəy. İndi görək Koba nə edəcək? Ürəyimə damıb, o məhbəsə məhz Əmin bəyə görə gəlib.
    Rəhim bəy. Onda bəlkə gözləyək?
    Dadaş bəy. Burada yox... Görmürsən havadan zəhər yağır. Çəkilək o tərəfə. Çayxanaya gedək. Həm bir az isinərik, həm də çay içərik. Çayxananın pəncərəsindən bu yanlar aydın görünür.
    Rəhim bəy. Gedək. Çox maraqlı hadisədir. Görək mabədi necə olacaq.

    Dadaş bəy və Rəhim bəy gözdən itirlər.













    4.
    Səhnə dəyişir.
    Pankratovun iş otağı. Divardan Leninin və Trotskinin şəkli asılıb. Stalin otaqda var-gəl edir. Rəsulzadə gəlir. Onlar bir müddət üz-üzə dayanırlar. Stalin gülümsəyib əlini irəli uzadır.
    Onlar görüşürlər.

    (Bu hissədəki söhbət (yəni Stalinlə Rəsulzadənin həbsxana görüş səhnəsi) əsasən M.Ə. Rəsulzadənin xatirələri əsasında qələmə alınmışdır).

    İosif Stalin. Yoldaş Rəsulzadə, deyəsən, tanımadınız? (Bir az pauza ilə). Mən Stalinəm.
    Məmməd Əmin. Bəli, tanıdım, Koba. Tanıdım...
    İosif Stalin. Çətin günlərdə bərabər çalışdıq, indi isə toqquşduq.
    Məmməd Əmin. Dünya belədir, hər şey ola bilər.
    İosif Stalin. Biz çoxdanın tanışıyıq. Bir-birimizə əvvəllər necə müraciət etmişiksə, yenə elə davam edək, Əmin bəy.
    Məmməd Əmin. Olsun. Etirazım yoxdur.
    İosif Stalin. Dosyenizi gördüm, vəziyyətiniz də çox pisdir.
    Məmməd Əmin. “Müsavat” partiyasına mənsub olanların indiki vəziyyəti məlumdur. Partiya üzvlərinin qruplar halında güllələndiyi bir yerdə bu firqənin lideri qalaraq vəziyyətin yaxşı olacağını düşünəcək qədər sadəlövh deyiləm. Fəqət bu pisliyin dosyedən çıxdığına inanmıram, çünki vəziyyətimin pisliyini isbat edəcək bir dosyedən xəbərim yoxdur.
    İosif Stalin. Mən bunun üçün gəlmədim. Buraya gəlincə məhbus olduğunuzu öyrəndim. Sizinlə görüşəcəyimi yalnız doktor Nərimana söylədim. Buradakılar, mən yerli kommunistləri nəzərdə tuturam, Sizdən qorxurlar, bir qismi “Müsavat” rəisi öldürülməlidir deyir, bir qismi də yox, ömrü olduqca həbsdə qalsın, təklifi edir.
    Məmməd Əmin. (Kinayə ilə). Hər ikisi “yaxşı” arzu hesab oluna bilər.
    İosif Stalin. Fəqət mən bu iki ehtimalın heç birini Sizə rəva görmürəm. Siz əski mübarizə yoldaşısınız. Ziyarətimin yeganə səbəbi də budur. Çar istibdadına qarşı mücadilələrinizi, sizin inqilabi hərəkatdakı rolunuzu və əhəmiyyətinizi bilirəm. Bu inqilab üçün gərəkli bir şəxsiyyət olduğunuzu təqdir edirəm. Siz nə öldürüləcək, nə də ömrü boyu həbsxanalarda çürüdüləcək bir insansınız. Məncə, Sizə azadlıq verilməlidir: istəsəniz burada qalın, istəsəniz mənimlə bərabər Moskvaya gedək - bunu mən Sizə şəxsən tövsiyə edirəm, çünki buradakılar Sizi rahat buraxmayacaqlar və zühur edəcək hər hansı bir hadisəni bəhanə edərək, Sizi məsuliyyətə çəkəcəklər - istəsəniz dünyanın seçdiyiniz hər hansı bir tərəfinə gedin, bir sözlə, azadsınız. Düşünün, daşının, bəlkə də bizimlə əməkdaşlıq yaratdınız!..
    Məmməd Əmin. Bu qədər hadisə olub-bitdikdən, bu qədər qanlar axandan sonra “əməkdaşlıq” müzakirə mövzusu ola bilməz, yoldaş Koba.
    İosif Stalin. Bəli, haqlısınız, biz 1918-ci ildə buraya Şaumyanı göndərməli deyildik. Bu, bizim səhvimiz idi...
    Məmməd Əmin. Məsələ Şaumyanın şəxsiyyətində deyildir, təkcə 1918-ci ildə yox, siz buraya heç indi də gəlməli deyildiniz!
    İosif Stalin. (Diqqətlə ona baxır). Siz nə üçün belə düşünürsüz?
    Məmməd Əmin. Çünki rus gücü ilə təsis olunan proletariat diktaturası Azərbaycanda rus hakimiyyətinin təsisindən başqa bir şey ola bilməz. Təsəvvür edin ki, almanlar Rusiyaya gəlir. Moskvada bir Sovet hökuməti qururlar, bu necə olar?
    İosif Stalin. Bizdən daha yaxşı tətbiqat yapardılar. (Gülümsəyir). Almanlar bu işləri bizdən yaxşı bacarardı. Elə deyilmi?
    Məmməd Əmin. Fəqət rus xalqı da daha yaxşı idarəni necə qəbul edər?.. Təxmin edə bilməzsinizmi?
    İosif Stalin. Bunu demək çətindir... (Düşünür, var-gəl edir). Yaxşı, olan olub, keçən keçib. İndi nə düşünürsünüz, ondan danışaq.
    Məmməd Əmin. Burada Pankratovun bu masası başında bir heyət məni istintaq edirdi. İstintaqı idarə edən müstəntiq, fəhləlikdən yetişmiş bir gənc idi. Məndən soruşurdu: “Dağlarda dolaşırdınız, orada yaxalandığınız zaman nə düşünürdünüz?” Mən ona: “Hadisələri müşahidə ilə məşğul idim”- cavabını verdim. Qane olmadı. Məni daha çox danışdırmaq istəyirdi, dedi: “Necə ola bilər, Siz Müsavat hökumətinin ruhu idiniz, milli Azərbaycan hökuməti Sizin mənəvi təsiriniz sayəsində fəaliyyət göstərirdi. Belə bir adamın hadisələr qarşısında passiv bir müşahidə durumunda qaldığına inana bilərəmmi? Məsələn, mən həbsdə olanda istər-istəməz gələcək haqda öz planlarımı qururdum. Bu necə olur ki, heç bir şey düşünmür, sadəcə, müşahidə ilə vaxt keçirir, fəaliyyətsiz qalırdınız?”
    İosif Stalin. Bəs Siz ona nə dediniz, Əmin bəy?
    Məmməd Əmin. Mən ona: “Siz məndən daha gəncsiniz, aradakı fərq hər halda bundan irəli gəlmiş olar”,- cavabını verdim. Onunla səmimiyyətlə, əlbəttə ki, danışa bilməzdim; çünki məni yaxşı tanımırdı. Cavabımı can qurtarmaq üçün uydurulan bir şey deyə düşünər, səmimi qəbul etməzdi; fəqət Sizə, əski səmimiyyəti xatırlayan Kobaya, müstəntiqin anlamadığı “ətalət”in əsl səbəbini izah edə bilərəm.
    İosif Stalin. Səmimiyyətinizə görə təşəkkür edirəm...
    Məmməd Əmin. Təşəkkürə dəyməz... Siz demokratiyanın müqəddəs saydığı böyük haqqı, milli istiqlal haqqını tapdalayaraq sərhədimizi keçdiniz. Biz buna gücümüzün yetdiyi qədər müqavimət göstərdik. Üstün qüvvə ilə vuruşu bundan sonra davam etdirməyə bizim qüvvələrimiz çatmırdı. Daha böyük qüvvəyə istinad etməyimiz lazım gəlirdi.
    İosif Stalin. O hansı qüvvələrdir?
    Məmməd Əmin. Yaşadığımız şərtlər daxilində istinad edəcəyimiz böyük qüvvələr Şərqdəki milli istiqlal hərəkatları ilə, xüsusən milli Türkiyə hərəkatı ilə düşmən vəziyyətindədirlər. Siz də bu vəziyyətdən istifadə edərək Türkiyəyə yardım üçün Azərbaycandan keçid istəmək şüarı altında məmləkətə soxuldunuz; bu məqsədlə burada olan macəraçı bir qrup ünsürdən də istifadə edərək ümumi-əfkarı aldatdınız.
    İosif Stalin. Yox, heç bir aldanıb-aldatmaqdan söhbət gedə bilməz. Bu, tarixi bir zərurət idi...
    Məmməd Əmin. Yaranmış bu şərtlər daxilində biz iki od arasında qalan bir adam vəziyyətində idik. Bu vəziyyətdə bizə əlverişli bir vaxtı gözləmək lazım gəlirdi. Müstəntiqinizin anlamadığı şey bir “ətalət” deyil, bir “intizar” idi. Sovet işğalını tanımayaraq yenidən fəal mübarizəyə başlamaq haqqını saxlamaqla əlverişli bir şərait yaranıncaya qədər gözləyəcəkdik.
    İosif Stalin. Yaxşı, fərz edək istədiyiniz şərtlər mövcuddur və öz qüvvələrinizlə hərəkət etmək imkanındasınız; o halda bizə qarşı nə edərdiniz?
    Məmməd Əmin. Heç düşünmədən həmən sizə qarşı qiyam qaldırarıq.
    İosif Stalin. Yaxşı, amma siz kiçik bir məmləkətsiniz, müstəqil olaraq özünüzü idarə edə bilməzsiniz; başqa böyük bir dövlətlə necə də olsa, anlaşmanız lazımdır.
    Məmməd Əmin. Bu təqdirdə biz yenə böyük qonşumuz olan sizinlə anlaşardıq, fəqət Nərimanın anlaşdığı tərzdə yox
    İosif Stalin. Nərimanmı bizimlə, yoxsa bizmi Nərimanla? (Gülür). Hə, anlaşdıq?! (Pauza). Yaxşı, bu xüsusda mən sizin fikrinizi öyrənmək istəyirəm.
    Məmməd Əmin. Madam ki, bizə azadlıq rəva görülür, o halda dörd divar arasında məhbus olaraq düşünüb, qərara gəlməkdənsə, bütün məsələləri azadlıq havası içində sağlam bir baş ilə düşünüb, həll etməyə üstünlük verirəm.
    İosif Stalin. Yaxşı, razılaşdıq. .. Yoldaş Rəsulzadə, bilirsiniz mən indi bu dəqiqələrdə nəyi xatırladım? (Pauza). On beş il əvvəli. Yeddinci ilin sentyabrını, həmin ayın iyirmi doqquzunu. Dostumuz Xanlar Səfərəliyevin dəfn edildiyi günü. Biz o vaxt Xanları Bibi-Heybətdə dəfn etdik. Yadımdadır, onun qəbri üstündə keçirilən mitinqdə Caparidzedən, Soltan Məciddən sonra mən çıxış etdim. Sonuncu natiq siz idiniz. Doğrusu, mən Sizin bu cür alovlu tribun olduğunuzu ilk dəfə onda bildim.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Həqiqətən, 1907-ci il sentyabrın 29-da inqilabçı fəhlə Xanlar Səfərəliyevin Bibi-Heybətdə dəfn günü, onun qəbri üstündə keçirilən böyük yığıncaqda Caparidze, Soltan Məcid Əfəndiyev və Stalin ilə birlikdə Rəsulzadə də alovlu nitq söyləmişdi.

    Məmməd Əmin. Mən deməzdim ki, qeyri-adi tribunam. Yox. Mən sadəcə, bütün hallarda çalışıram ki, insanlara bildiyim həqiqəti çatdırım.
    İosif Stalin. Biz belə adamlara bu gün daha çox ehtiyac duyuruq. Siz yenə kütlə önündə çıxış etməlisiz. Mən Sizi Lenin yoldaşla da tanış edəcəyəm.
    Məmməd Əmin. Mənim bütün həyatım öz xalqımın taleyi ilə bağlıdır.
    İosif Stalin. Mən Siz deyəni yaxşı anlayıram. Amma biz bu gün elə bir məkanda yaşayırıq ki, xalq anlayışı artıq öz əvvəlki mənasını xeyli itirib. Bəyəm bizə kimin hansı xalqa mənsub olmasının bir fərqi var ki? Məsələn, məni əksər fəhlələr hələ o vaxtdan rus kimi qəbul ediblər. (Gülür). Bunun nəyi pisdir ki?
    Məmməd Əmin. Deməli, rus xalqı mövcuddur ki, Sizi də rus kimi qəbul ediblər.
    İosif Stalin. Necə yəni, “rus xalqı mövcuddur ki”...
    Məmməd Əmin. Siz bu dəqiqə dediniz ki, “kimin hansı xalqa mənsub olmasının bir fərqi yoxdur”... Deməli, xalqlar hələ mövcuddur.
    İosif Stalin. Təbii ki, xalqlar hələ uzunmüddət mövcud olacaq. (Mənalı tərzdə). Amma bizim mövcudluğumuz...
    Məmməd Əmin. Aydındır. Amma mən öz mövcudluğumu öz xalqımdan kənarda təsəvvür edə bilmirəm.
    İosif Stalin. Bizim mübarizəmiz bir xalqın azadlığı uğrunda getmir ki... Proletariatın mübarizə proqramı bir çoxlarının təsəvvür etdiyindən genişdir. Özü də çox geniş...
    Məmməd Əmin. Yoldaş Stalin, xalqların ictimai tərkibi yalnız fəhlə sinfindən ibarət deyil ki...
    İosif Stalin. Bilirəm. Siz ziyalıları və kəndliləri də nəzərdə tutursuz. Amma gəlin heç vaxt unutmayaq ki, cəmiyyətin bütün təbəqələri fəhlə sinfindən asılıdır. Ziyalı sinfi həmişə ələbaxan olub.
    Məmməd Əmin. Siz ziyalılara heç olmasa Lenindən daha abırlı qiymət verdiniz.
    İosif Stalin. (Gülür). Hə, bildim siz Vladimir İliçin hansı fikrini nəzərdə tutursuz.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Lenin öz çıxışlarında rus ziyalılarını və ümumiyyətlə bütün ziyalıları təhqir etmiş,onları “zir-zibil”, “tullantı” adlandırmışdı.

    Məmməd Əmin. Yeri gəlmişkən... Yoldaş Stalin, mənim işimlə əlaqədar Məhəmməd Əli ilə Abbasqulu da tutulmuşlar. Onların da mənimlə bərabər azad olunmasını rica edirəm. Sonra, Moskvaya getməli olsam, orada tamamilə sərbəst ola biləcəyəmmi? Mən inanımmı?
    İosif Stalin. Əmin bəy, bunlar nə suallardır belə? Mən Sizdən çox inciyirəm.
    Məmməd Əmin. Nə üçün, yoldaş Koba?
    İosif Stalin. Yoldaş Rəsulzadə, mən bu etimadsızlığı haradan qazandım?.. Mənim vədimə niyə şübhə edirsiz? Mən hələ bir neçə gün də buradayam. Siz mənimlə bərabər Moskvaya gedəcəksiniz. Sizi Moskvaya gedəcəyimiz gün sərbəst buraxacaqlar. İstəsəniz ailənizi də özünüzlə götürə bilərsiniz. Moskvada tamamilə sərbəst olacaq, həm mənim, həm də Sovet hökumətinin himayəsində olacaqsınız. Ailəniz burada qalmalı olsa, o da Azərbaycan Sovet Hökumətinin himayəsində olacaq. Yoldaşlarınız Məhəmməd Əli ilə Abbasqulu da sizinlə bərabər gedəcəklər. Verdiyim vədə əməl edəcəyimə tam əmin ola bilərsiz, Əmin bəy.
    Məmməd Əmin. Onda, belə çıxır ki, mən yola hazırlaşa bilərəm.
    İosif Stalin. Bəli, sizinlə eyni bir qatarda, eyni bir vaqonda gedəcəyik... Yaxşı, Əmin bəy, Sizdən bir şey də soruşmaq istəyirəm.
    Məmməd Əmin. Buyurun.
    İosif Stalin. Ailəniz haqda soruşmaq istəyirəm...

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Məmmədəminin babası – Məhəmmədrəsul Rəsulzadə. Üç övladı olub: Ələkbər, Əbdüləziz, Dostuxanım. Məhəmmədrəsulun böyük oğlu Ələkbər Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin atasıdır. Digər oğlu Əbdüləzizin üç övladı olub – Məhəmmədəli, Ümbülbanu, Ümgülsüm. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əbdüləzizin – öz əmisinin böyük qızı – Ümbülbanu ilə evlənib. Ümbülbanu xanımın bacısı isə tanınmış şairə Ümgülsümdür ki, onun da həyat yoldaşı yazıçı Seyid Hüseyn olub. Məhəmmədrəsulun qız övladı olan Dostuxanım isə (M.Ə.Rəsulzadənin bibisi) 1930-cu ildə vəfat edib, onun övladı olmayıb. Məhəmmədrəsulun Novxanıdan başqa, həm də Bakıda – indiki Nizami metrostansiyasının yerində böyük mülkü olub.

    Məmməd Əmin. Ailə üzvlərindən kim maraqlandırır Sizi?..
    İosif Stalin. Atanız sağdırmı? Mən onu yaxşı xatırlayıram. O, məni gizlədib xilas etmişdi. (Gülür). Özü də harada, harada, düz məscidin minbərində... Bəlkə də onda ələ keçsəydim indi yox idim.
    Məmməd Əmin. Bəli, atam sağdır.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Məmmədəminin atası Axund Hacı Molla Ələkbər Rəsulzadə Novxanı kəndinin çox tanınmış axundu olub. 1926-cı ildə dünyasını dəyişib. Məzarı Novxanı kənd qəbirstanlığındadır. M.Ə.Rəsulzadənin İstanbulda nəşr etdiyi “Yeni Qafqasiya” jurnalının 1927-ci ildəki sayında onun ölümü haqqında məlumat verilib.

    İosif Stalin. Bəs ananız necə?
    Məmməd Əmin. Bəli, anam da sağdır.
    İosif Stalin. Adı yaxşı yadımdadır: Maral xanım. Mən sizdə olanda çox gözəl plov hazırlamışdı.
    Məmməd Əmin. Yaxşı yaddaşınız var, Koba.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Əslində Məmməd Əminin doğma anası Zal qızı Ziynət vaxtsız rəhmətə gedib. Analığı Maral xanım Məhəmməd Əminə və bacısı Şəhrəbanı xanıma doğma övladları kimi baxıb. Maral xanım 1929-cu ildə Kərbəla ziyarətinə gedib. 1937-ci ildə Qazaxıstana sürgünə göndərilib və orada vəfat edib.

    İosif Stalin. Bacınızı da xatırlayıram.
    Məmməd Əmin. Hə, Şəhrəbanunu deyirsiz.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Şəhrəbanu xanım Məmməd Əmin Rəsulzadənin yeganə bacısı olub. Təqiblər, sıxıntılar onun həyatına 1934-cü ildə son qoyub. Qızı Kübra xanım Rəsulzadənin oğlu Rəsula nişanlanıb. Sonradan Rəsul güllələndiyindən onlar ailə həyatı qura bilməyib.

    İosif Stalin. Elə həyat yoldaşınız da yadımdadır. O vaxt təzəcə ailə qurmuşdunuz.
    Məmməd Əmin. Bəli. Elədir. Ümülbanu mənim həm də mübarizə yoldaşımdır.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Rəsulzadənin həyat yoldaşı Ümbülbanu Rəsulzadə onun öz əmisi qızı idi. 1888-ci ildə anadan olub. Rəsulzadə onunla 1908-ci ildə ailə qurub. Ümbülbanu xanım 1920-ci ildən sonra təqiblərlə dolu həyat yaşamasına baxmayaraq daim Rəsulzadənin fəaliyyətinə haqq qazandırıb, onu müdafiə edib. Oğlu Rəsul güllələndikdən sonra ailəsi ilə birlikdə əvvəl Qazaxıstanın Çolak-Kurqan yaşayış məntəqəsində, sonradan isə Taldı-Kurqanda – sovxozda məskunlaşıblar. Oğlu Rəsulun ölümünü unuda bilməyən Ümbülbanu xanımın ağır sürgün həyatında ürəyi partlayıb, 1939-cu ildə dünyasını dəyişib, elə orada da dəfn edilib.

    İosif Stalin. Bacanağınızı da xatırlayıram. Ciddi, azdanışan bir adam idi. Səhv etmirəmsə, yazı-pozu adamı idi.
    Məmməd Əmin. Bəli, yazıçı Seyid Hüseyn...

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Məmməd Əminin bacanağı yazıçı Seyid Hüseyn 1937-ci ildә hәbs edilmiş, 1938-ci ilin yanvarında “xalq düşməni” damğası ilə güllələndi. Məmməd Əmin bəy sonrakı illərdə öz bacanağının övladlarının-Oqtay və Toğrul Sadıqzadələrin rəssam olduğunu bilirdi.

    İosif Stalin. Bilirəm, uşaqlarınız da var...
    Məmməd Əmin. Bəli, var... Dörd övlad atasıyam. İkisi qızdır, ikisi oğlan.
    İosif Stalin. Oooo... Böyük ailəniz var ki. Uşaqlar böyükdürmü?
    Məmməd Əmin. Böyüyü də var, kiçiyi də... Böyük övladım qızdır. Lətifə...

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Rəsulzadənin ilk öladının adı Lətifə olub. O, 1910-cu ildə anadan olub. 1929-cu ildə əslən Lahıcdan olan Damad Müslümzadə ilə ailə qurub. 1939-cu ildə həyat yoldaşını Müsavat Partiyası ilə əlaqəyə görə həbs ediblər. 1941-ci ildə isə Lətifəni övladları Firuzə və İşvə ilə Qazaxıstana Semipalatinsk vilayətinə sürgünə göndəriblər. Üçüncü övladı Sona isə xəstə olduğundan sanatoriyada saxlanılıb. Lətifə xanımla qızı İşvə Qazaxıstanda 1943-cü ildə soyuqdan və aclıqdan donub ölür. Firuzə isə təsadüfən sağ qalır. Lətifənin Bakıda qalan qızı Sonadan isə heç bir xəbər yoxdur. Ehtimala görə, o da xəstəlikdən sağalmayıb və dünyasını dəyişib.

    Məmməd Əmin. O biri qızım Xalidədir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Məmməd Əmin Rəsulzadənin kiçik qızı Xalidə (1916-cı ildə anadan olub) anasının ölümündən sonra Qazaxıstanda – Taldı-Kurqanda qala bilmir. Həyatını riskə ataraq 1943-cü ildə sürgündən qaçıb Bakıya gəlir. Bir müddət Seyid Hüseynin evində qalır, sonra buranın nəzarətdə olduğunu hiss edib, Şamaxı istiqamətinə gedir və sonradan ondan heç bir məlumat alınmır.

    İosif Stalin. Bəs oğlunuz haqda nə deyərdiz? Bizim Qafqazda nədənsə oğul övladını daha çox arzu edirlər.
    Məmməd Əmin. Koba, açığını deyim ki, mənim üçün oğul və ya qız övladı arasında heç bir fərq yoxdur. Bütün övladlar Allahın bəxş etdiyi bir nemətdir. Bəli, dediyim kimi, iki oğlum var. Böyüyün adı Rəsuldur.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Məmməd Əmin Rəsulzadənin böyük oğlu Rəsul 1918-ci ildə anadan olub. Texnikumda təhsil alıb. Rəsulun şeir yazmaq istedadı da olub. 1934-cü ildən təqib edilib. 1937-ci ilin iyulun 15-də Novxanıdakı bağlarında həbs olunaraq 19 yaşında güllələnib.

    Məmməd Əmin. (Gülümsəyir). Ən kiçiyim də oğlandır, amma hələ üzünü görməmişəm.
    İosif Stalin. Nə üçün?
    Məmməd Əmin. Mən həbs olunandan sonra dünyaya gəlib. (Gülür). Onun dünyaya gəlişini mən məhz burada- Pankratovun bu kabinetində eşitdim.
    İosif Stalin. Hə, bax bu da bir tarix. (Gülür.) İnşallah, indi gedib görərsiniz... Əgər yeni doğulan oğlunuza ad qoyulmayıbsa, mən bu işdə sizə kömək...
    Məmməd Əmin. Mən artıq ona ad qoymuşam.
    İosif Stalin. Nədir onun adı?
    Məmməd Əmin. Evdəkilər Əliheydər adı qoymaq istəyirdilər. Amma mən xəbər göndərdim uşağın adı Azər olacaq.
    İosif Stalin. Azər... Azər.. Azər-baycan... (Pauza). Yaxşı səslənir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Məmməd Əminin kiçik oğlu Azər atası həbsdə olarkən 1920-ci ildə doğulub. 1937-ci ildə sürgünə göndərilən Azər, bizə çatan məlumata görə, hal-hazırda Qazaxıstanda –Karaqandada yaşayir.

    İosif Stalin. Gün o gün olsun ki, nəvə də görəsən.
    Məmməd Əmin. Allah bilən məsləhətdir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Azər bəyin oğlu, yəni Məmməd Əminin nəvəsi Rəis Rəsulzadə 1946-cı ildə sürgündə - Qazaxıstanın Taldı-Kurqan bölgəsində anadan olub, orta təhslini də orada – Karaqandada alıb. Rəssamdır. Məmmədəmin oğlu Azərin Qazaxıstanda yaşadığını, habelə oğul nəvəsinin olduğunu bilirdi.

    İosif Stalin. Əmin bəy, mən çox şadam ki, ailənizdə sağ-salamatlıqdır. Siz azad olunursunuz. Birisi gün axşam saat altıda dəmiryol vağzalında görüşürük. Amma sözümüz sözdür.
    Məmməd Əmin. Oldu.
    İosif Stalin. Evinizin yerini yaxşı xatırlayıram.

    Gülüşürlər.
    İşıqlar yanıb-sönür.
















    5.
    Səhnə dəyişir.

    Dadaş bəy və Rəhim bəy.
    Səs-küy, at ayaqlarının səsi eşidilir.

    Dadaş bəy. Yenə səs-küy eşidilir.
    Rəhim bəy. Hə, yəqin yenə gələn var...
    Dadaş bəy. Deyəsən, həm gələn var, həm gedən.
    Rəhim bəy. Odur, Kobanın maşını getdi...
    Dadaş bəy. Bəs o faytondan düşüb bizə sarı gələn kimdir?
    Rəhim bəy. Yerişindən görmürsən kimdir gələn?
    Dadaş bəy. Məmməd Əmindir. Əmin bəydir...
    Rəhim bəy. Şükür sənə, xudaya. Ölmədik, bu günü də gördük.
    Məmməd Əmin gəlir. Onlar qucaqlaşıb görüşürlər.
    Dadaş bəy. Əmin bəy... Salam. Həmişə azadlıqda.
    Məmməd Əmin. Ooooo. Salam, Burada nə gəzirziz, bəylər?
    Dadaş bəy. Sizi gözləyirik...
    Rəhim bəy. Vallah, gözləməkdən gözümüzün kökü saraldı...
    Dadaş bəy. Nə böyük xoşbəxtlik, Əmin bəy.... Bəs Məmmədəli bəyi buraxmadılar?
    Məmməd Əmin. Məmməd Əli başqa həbsxanadadır. Yəqin ki, bu gün onu da azad edəcəklər.
    Dadaş bəy. Bəs Abbasqulu bəy?
    Məmməd Əmin. Abbasqulu bəy mənimlə bir kamerada idi. İndi o da çıxacaq...
    Rəhim bəy. Biz hədsiz dərəcədə məmnun olduq.
    Dadaş bəy. Qoy bir yola çıxım.. Fayton saxlamaq lazımdır. Gərək indi birbaşa Novxanıya gedək.
    Rəhim bəy. Əlbəttə... Maral xanımın gözü yollarda qalıb...
    Məmməd Əmin. Əziyyət çəkmisiz, bəylər...
    Rəhim bəy. O nə sözdür elə, Əmin bəy. Siz bu millət üçün öz həyatınızı qurban vermisiz.
    Məmməd Əmin. Bu millətin mənim kimi qurbanları çoxdur...
    Dadaş bəy. (Yola sarı boylanıb ucadan qışqırır). Fayton... Fayton.. Ey, faytonçu, atları qovma. Bir ayaq saxla...

    At ayağının səsləri. Onlar tələsik addımlarla səhnəni tərk edirlər.






















    6.
    Səhnə dəyişir.

    Nərimanovun kabineti.

    İosif Stalin. İndi Sizə yeni bir xəbər çatdırmaq istəyirəm, yoldaş Nərimanov. Amma... (Gülür.) Amma bilmirəm, bu xəbərə sevinəcəksiz, yoxsa ...
    Nəriman Nərimanov. O, xəbərin mahiyətindən asılıdır.
    İosif Stalin. Rəsulzadə həbsdən azad edildi.
    Nəriman Nərimanov. Əlbəttə, bu sevindirici xəbərdir.
    İosif Stalin. Mən Sizin səmimiyyətinizə inanıram... Amma buradakı bolşevik dostların çoxu bu xəbərdən məyus olacaqlar. Mən bunu ovcumun içi kimi bilirəm.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, onların eşidəcəkləri xəbərdən pəjmürdə olacaqlarını mən də bilirəm. Amma fakt budur ki, Rəsulzadə nüfuzlu adamdır... O, bizim köhnə hərəkatçı dostumuzdur. Sonra həyat elə gətirdi ki, yollarımız ayrıldı.
    İosif Stalin. Elədir. Sanki mənim çiynimdən bir dağ götürüldü. Bilirsiz niyə? (Pauza). Hər şeyi bir tərəfə qoyuram: inqilabı, dostluğu, düşmənçiliyi və sairi... Bütün bunlar öz yerində. Axı az qala bütün Azərbaycan bilir ki, mənim Rəsulzadəyə bir can borcum var... Hesab edirəm ki, mən artıq o borcu qaytardım. Biz Qafqaz adamları dostluğu həmişə qiymətləndirmişik. Özü də bu təkcə adi dostluq deyil... Bu, bir tale məsələsidir. Əgər əlimdə imkan varsa, öz həyatıma görə borclu olduğum adamın həyatını nə üçün xilas etməyim? Elə deyilmi?
    Nəriman Nərimanov. Doğrudur, yoldaş Stalin.
    İosif Stalin. Çox güman ki, Rəsulzadə Sizinlə də görüşəcək.
    Nəriman Nərimanov. Bunu o, özü bilər... (Gülür). Bizim şəxsi düşmənçiliyimiz yoxdur. (Pauza). Bilirsizmi, bizim ölkəmizdə, daha doğrusu Bakıda, iki nəfər inqilabçının adı və familiyası eynidir. Bəzən bu iki adamı dolaşıq salırlar.
    İosif Stalin. Maraqlıdır. Kimdir onlar?
    Nəriman Nərimanov. Məsələ burasındadır ki, məndən başqa da bir Nəriman bəy Nərimanov var.
    İosif Stalin. Hə, deməli sizin oxşarınız da varmış. (Gülür).
    Nəriman Nərimanov. Xeyr, o, qətiyyən mənim oxşarım deyil. Sadəcə olaraq hər ikimizin ad-familiyası eynidir. O biri Nəriman məndən xeyli kiçikdir. Görünür, aramızdakı bu yaş fərqinə görə Rəsulzadə həmişə haqqımda söhbət düşəndə mənə “böyük Nəriman” deyə isnad edir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nərimanbəyli Nəriman bəy Həşim bəy oğlu — Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının fəal iştirakçılarından biri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü, ictimai-siyasi və dövlət xadimi.
    Nəriman bəy Nərimanbəyli (Nərimanov) 1889-cu ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Ailəsi İrəvana köçdüyü üçün orta təhsilini İrəvan gimnaziyasında almış, Moskva Universitetinin fizika-riyaziyyat şöbəsində, sonra isə Xarkov Universitetinin hüquq fakültəsində oxumuşdur. Burada "Azərbaycanlı tələbələrin həmyerlilər cəmiyyəti"nin rəhbərliyinə seçilmiş, inqilabi fəaliyyət göstərmişdir. Onun iştirakı ilə cəmiyyət üzvlərinin verdikləri tamaşaların gəliri Birinci dünya müharibəsindən zərər çəkmiş müəllimlərin ailələrinə paylanırdı. N. Nərimanbəyli 1915-ci ildə ali təhsilini başa vurub vətənə qayıtmış, vəkil işləməklə yanaşı, "Müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin" rəhbərlərindən biri olmuşdur. Rusiyada Fevral inqilabından (1917) sonra "Müsavat" partiyasına daxil olmuş, Qafqaz müsəlmanlarının Bakı qurultayında, "Müsavat" partiyasının birinci qurultayında iştirak etmişdir.
    N. Nərimanbəyli 1918-ci ilin fevralında Zaqafqaziya seyminin üzvü seçilmiş, seymin müsəlman fraksiyasının, Zaqafqaziya Federasiyasının süqutundan (26 may, 1918) sonra isə Azərbaycan Milli Şurasının (27 may, 1918) üzvü olmuşdur. Milli Şuranın "Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun"una (19 noyabr 1918) əsasən, seçkisiz Cümhuriyyət Parlamentinin tərkibinə daxil edilmişdir. Parlamentdə "Müsavat" və bitərəflər fraksiyasının üzvü olan Nərimanbəyli 4-cü hökumət kabinəsində dövlət müfəttişi vəzifəsini tutmuşdur. O, Bakıda keçirilən bir sıra mədəni tədbirlərdə yaxından iştirak etmişdir. Aprel işğalından (1920) sonra müxtəlif idarələrdə hüquq məsləhətçisi olmuş, təqiblərə məruz qalaraq işdən çıxarılmış, sonralar vəkil işləmişdir.
    1937-ci ildə repressiyaya məruz qalmış, güllələnmişdir.

    İosif Stalin. Olsun ki, Əmin bəy sizə “böyük Nəriman” deməklə, həm də sizin xalq arasındakı böyük nüfuzunuza işarə edir.
    Nəriman Nərimanov. Ta məsələnin bu tərəfini Rəsulzadə özü bilər. Amma mənim adaşım Nəriman da mənə bu cür yanaşır, yəni bir böyük kimi. (Gülür). Aramızda da heç bir problem yoxdur. Baxmayaraq ki, indi bizim inqilabçılar arasında təkcə nüfuz davası getmir, həm də yaş senzinin davası gedir...

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nəriman bəy Nərimanov Məmməd Əmin Rəsulzadənin yaxın tərəfdarlarından biri, “Müsavar” partiyasının üzvü idi.

    İosif Stalin. Bilirəm, bilirəm, yoldaş Nərimanov. Onlar bizi “qocaman bolşeviklər” adlandırırlar. Yəqin ki, eşitmisiz, bilirsiz: hətta, Lenin yoldaşla Sizin ayamanız eynidir. Hər ikinizə “qoca” deyirlər.
    Nəriman Nərimanov. Bilirəm.
    İosif Stalin. Mərkəzdə belə hesab edirlər ki, Bakıda gənc bolşeviklərin boyartımına, inkişafına lazımi diqqət yetirilmir.
    Nəriman Nərimanov. Mərkəzdə çox şey deyə bilərlər. Demək olar ki, hər gün buraya müxtəlif nümayəndələr gəlib əllərində olan mandatlarla az qala hamını hədələyirlər.
    İosif Stalin. Nə üçün?
    Nəriman Nərimanov. Bizə göstəriş verməyi, mərkəzin tələblərinə kor-koranə tabe olmağı xoşlayırlar.
    İosif Stalin. Bəs sizin bu məsələyə münasibətiniz necədir?
    Nəriman Nərimanov. Mən bu barədə yoldaş Leninə yazmışam. Yazmışam ki, Vladimir İliç, “müstəqil Azərbaycan” sizin dilinizdən çıxan kəlmə deyilmi?
    İosif Stalin. Müstəqillik bir qədər mücərrəd anlayışdır. Biz konkretliyə can atmalıyıq. Bax elə bayaqdan haqqında söz açdığımız İranda da baş verənlərə mücərrəd baxışlarla yanaşırlar.
    Nəriman Nərimanov. Amma mənə elə gəlir ki, biz özümüz İranda baş verən hadisələrə lazımı qədər diqqət yetirmirik.
    İosif Stalin. Siz nəyə əsasən belə deyirsiz?
    Nəriman Nərimanov. Mən baş verənlərin içindəyəm.
    İosif Stalin. Kuçek xan bir neçə ay əvvəl - iyulun 20-də Leninə teleqramında İranın sosializm uğrunda mübarizə üçün hazır olmadığını yazırdı. O, vəd verirdi ki, İranın paytaxtı Tehran tutulduqdan sonra o, öz siyasətində sərt dəyişiklik edəcək və xalqın iradəsi ilə kapitalizmə qarşı açıq mübarizə aparacaqdır.
    Nəriman Nərimanov. Mən o teleqramdan xəbərdaram. Kiçik xan bizim inqilabı təqdir edir. Amma burada Bakıda İran təbəələrinin əmlakının toxunulmazlığı barədə təminat istəyir.
    İosif Stalin. Ta onda bunun harası sosializm oldu ki? Biz xüsusi mülkiyyətin ləğvinə, lap elə məhvinə çalışırıq...
    Nəriman Nərimanov. Vəziyyəti çətinləşdirən amillərdən biri də elə budur. Çünki real vəziyyət azad ticarətin inkişafı üçün əl yeri qoymur. Amma məni bir şey çoz incidir... (Pauza). Belə getsə, İranda bizim bütün mövqelərimiz əldən gedəcək.
    İosif Stalin. Biz nəyisə əldə etmək üçün mütləq nəyisə itirməliyik.
    Nəriman Nərimanov. Biz İranı itirməklə nəyi əldə edəcəyik, yoldaş Koba?
    İosif Stalin. Biz hələ İranı əldən verməmişik... Amma gələcəkdə belə bir itki olsa belə, bunun elə bir qorxusu yoxdur. Qoy İran problemi ilə ingilislər məşğul olsunlar. (Gülür).
    Nəriman Nərimanov. Axı bu bizim siyasətə ciddi zərbədir. Ən çox da daxili siyasətimizə.
    İosif Stalin. Maraqlıdır, Sizdən fərqli olaraq Karaxan bizim İranı itirməyimizə xarici siyasətə vurulan zərbə hesab edir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Karaxan Gilan hadisələrini təhlil edərək Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə yazırdı: “İndi İranı itirmək və onu ingilislərə vermək bizim beynəlxalq siyasətimizə (bizim zəifliyimizin göstəricisi kimi) ciddi zərbə olardı və xüsusilə, İngiltərə üçün bu onun təzahürü olardı ki, Şərqdə bizdən qorxmasın, yəni, biz heç nə edə bilmirik və kiçik uğursuzluq olan kimi, qəti şəkildə geri çəkilirik”.

    Nəriman Nərimanov. Bu yaxınlarda, sentyabr ayının 1-də keçirdiymiz Şərq xalqlarının Birinci qurultayında İranda, xüsusən Gilanda cərəyan edən hadisələr mərkəzi məsələlərdən idi.
    İosif Stalin. Bilirəm. Mən baş verənləri diqqətlə izləyirdim.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Qurultaya 2 mindən çox nümayəndə dəvət edilmişdi ki, bunların da 200-dən artığı İrandan idi. Sentyabr ayının 1-də Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanov Şərq xalqlarının Birinci qurultayını açdı. O, qısa nitqində bu gün göz yaşı tökən qoca Şərqin məzlum xalqlarının gec-tez birləşəcəyini bəyan edərək söylədi ki, məhz bu birlik nəticəsində kapitalın zəncirini qırmaq mümkün olacaq.

    İosif Stalin. Mənə çatan məlumata görə, Qurultayda Sovet Rusiyasının və Kominternin nümayəndəsi kimi çıxış edən Zinovyev və Radekin məruzələri nümayəndələrə çox zəif təsir bağışlayıb.
    Nəriman Nərimanov. Onların çıxışlarında daha çox ingilislər tənqid olunurdu.
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, axı qurultayda Sultanzadə çıxış etməli idi. Bəs necə oldu ki, onun əvəzinə Əmioğlu danışdı?
    Nəriman Nərimanov. Heydər Əmioğlu heç kəsin əvəzinə danışmayıb. Yəni onun çıxış etməsi təəccüblü deyil.
    İosif Stalin. İndi Sultanzadənin fəaliyyəti heç hiss olunmur. Əmioğlu ilə Sultanzadənin arasını kimlər vurub?
    Nəriman Nərimanov. Allah bilir, Sultanzadə bu hərakata hansı niyyətlə soxulubmuş.
    İosif Stalin. Mən anlamıram, hansı niyyətdən söhbət gedə bilər?
    Nəriman Nərimanov. Hər halda Sultanzadənin şəxsi marağı qabarıq hiss olunur.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Heç kəsə sirrr deyildi ki, qurultayda Heydər Əmioğlunun məruzə etməsi Nərimanovun təkidi ilə baş tutmuşdu. Qurultayın işinə rəhbərlik edənlərdən biri kimi, Radek az sonra RKP MK Siyasi Bürosuna məlumat verirdi ki, Şərq xalqlarının Bakı qurultayının gedişində aydın oldu ki, “Nərimanov başda olmaqla, azərbaycanlı yoldaşlar Sultanzadənin rəhbərlik etdiyi bir qrup İranlı kommunistlə işləməkdən imtina edirlər. Bunun faktiki səbəbi yoldaş Nərimanov və digərlərinin antierməni əhval-ruhiyyəsi idi, onlar bəyan edirdilər ki, bir erməni kimi Sultanla İranda işləmək olmaz”.

    İosif Stalin. Karl Radek Siyasi Bürodakı çıxışında qeyd edirdi ki, Heydər xan Azərbaycan rəhbərliyinin əhəmiyyətli yardımı ilə İran işlərində irəli çəkilir. O, sizi nəzərdə tuturdu.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Karl Bernqardoviç Radek beynəlxalq kommunist hərəkatının və sovet dövlətinin görkəmli xadimlərindən biri idi. Əsl adı Karol Sobelson idi.
    Radek əvvəllər Stalinlə, daha sonra Trotski ilə yaxın dost olmuşdu.
    1937-ci il repressiyası zamanı əvvəlcə həbs olundu, sonra güllələndi. Radekin arvadı və qızı da sürgündə ölmüşdür.

    Nəriman Nərimanov. Yoldaş Karl Benqradoviç o qədər də düz demr. İndiki zamanın özü Heydər Əmioğlunu hadisələrin önünə çıxartdı.
    İosif Stalin. Sizcə, bu sözləriniz çox mübaliğəli səslənmədi ki?
    Nəriman Nərimanov. Nə mənada?
    İosif Stalin. Zaman və Heydər xan... Bu anlayışlar doğrudanmı bu qədər yaxındır?
    Nəriman Nərimanov. Mən burada heç bir mübaliğə görmürəm.
    İosif Stalin. (Gülür). Görünür, bu cür düşünməyə sizin Əmioğlu ilə şəxsi dostluq münasibətlərinizin də rolu az deyil.
    Nəriman Nərimanov. Bu, iki nəfərin şəxsi dostluğu deyil... Biz yalnız ideya dostlarıyıq...
    İosif Stalin. Mənsə bu dostluğu yalnız alqışlaya bilərəm.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Bakı qurultayının gedişində Heydər xan sentyabr ayının 4-də İran nümayəndələrinin yığıncağını təşkil etdi. O, bir sıra müddəalarla çıxış etdi. Buraxılan səhvlərdən danışdı. İran kommunistlərini solçuluqda ittiham edən Heydər xan və onun tərəfdarlarının özləri də solçuluqdan irəli getmirdilər. Heydər xan belə hesab edirdi ki, keçmiş İran beynəlmiləl dəstələri zəminində Bakıda, milli əsasda İran Qırmızı ordusunu formalaşdırıb, Təbrizi tutub, orada sovet respublikası elan etmək və sonra isə Tehrana hücum etmək lazımdır.
    Qurultayın sonuncu iş günü, sentyabr ayının 7-də təşkilatı məsələlərə baxılıb, Kominternin İcraiyyə Komitəsi yanında Şərq xalqlarının Təbliğat və Fəaliyyət Şurası yaradıldı. Şuraya Nərimanov, Orconikidze, Kirov, habelə, Şərq ölkələrindən bəzi nümayəndələr, o cümlədən İrandan Əmioğlu və Sultanzadə daxil idilər.

    İosif Stalin. Bilirəm, Sərq məsələsinə görə sizin Lenin yoldaşla da fikir ayrılığınız var.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, var. Bunu nə mən gizlədirəm, nə də Vladimir İliç. Mən Bakı qurultayından ay yarım əvvəl Lenindən soruşmuşdum ki, “həqiqətənmi Şərqin əzilən çoxmilyonlu kütlələrin mənafeyi bolşeviklər üçün belə əzizdir? ” O da məndən soruşdu ki, bəyəm Sizin buna şübhəniz var? Vladimir İliçə dedim ki, bəli, mənim şübhəm var.
    İosif Stalin. Sizin bu şübhəniz üçün əsas varmı?
    Nəriman Nərimanov. Bəli, var. Mən Vladimir İliçə dedim:”Əgər Şərq, yoldaş Çiçerinin hesab etdiyi və əməli cəhətdən həyata keçirdiyi kimi, İngiltərəni susdurmaq məqsədilə bizim üçün müvəqqəti silahdırsa, onda bu başqa məsələ, bizi sakit buraxın.”
    İosif Stalin. Siz yenə bu fikirdə qalırsız?
    Nəriman Nərimanov. Ta bunun elə bir əhəmiyyəti qalmayıb. Çünki, Bakı qurultayından az sonra Lenin yoldaş mənə məktub göndərdi. Orada aydın yazılmışdı ki, “İran inqilabçılarına hər hansı təsir göstərməyə son qoyun, bu bizə İngiltərə ilə əlaqələr yaratmağa mane olur”. Bizim təzədən orada vəziyyəti dəyişməyimiz az qala mümkünsüzdür.
    İosif Stalin. Nə üçün? Siz niyə belə bədbin düşünürsünüz, yoldaş Nərimanov?
    Nəriman Nərimanov. Mən necə nikbin düşünə bilərəm ki, artıq İranda çoxları bizə inanmır...
    İosif Stalin. Siz Şərq məsələrini hamıdan yaxşı bilirsiz, yoldaş Nərimanov. Amma mən zənn edirəm ki, hələ bütün körpülər yandırılmayıb. Əgər nəsə bizim istədiyimiz kimi alınmayıbsa, burada günahkar qarşı tərəfdir.
    Nəriman Nərimanov. Məsələ burasındadır ki, mənə iranlı yoldaşlar da təxminən eyni sözləri bir az ayrı cür deyir.
    İosif Stalin. Onlar nə deyir ki?
    Nəriman Nərimanov. Onlar da deyir ki, şurəvi tərəf özünü heç vaxt təqsirli hesab etmir, bütün səhvləri qarşı tərəfdə axtarır... Budur, elə bizim səhvlərimizin nəticəsidir ki, orada vəziyyət bizim ziyanımıza dəyişdi. İran Kompartiyası öz qərargahını Rəştdən Bakıya köçürməli oldu. (Pauza). Qısası, hadisələrin təhlili göstərir ki, Moskvanın İran barədə davamlı və aydın proqramı yoxdur.
    İosif Stalin. Bədbin olmayaq. Biz yenə toplaşıb məğlubiyyətin səbəbini müzakirə etməliyik.
    Nəriman Nərimanov. Məğlubiyyətin başlıca səbəblərindən biri İranda əhaliyə elə bir təsir imkanı olmayan “Ədalət” partiyasına hədsiz inam bəsləməyimizdir... Bunu hələ qoyuram bir kənara. İranda baş verən talanlar camaatın gözünü hədsiz qorxuzub. İndi az qala hər bir iranlı deyir ki, qoy bura kim gəlirsə gəlsin, təkcə rusun ayağı dəyməsin.
    İosif Stalin. Bəlkə onlar bu sözləri dini inanc baxımından deyirlər? (Gülür). Axı orada “urus” kafir hesab olunur.
    Nəriman Nərimanov. Burada dinin məsələyə nə dəxli? Camaatın var-yoxunu əlindən alan əsgərə “sağ ol”mu deyilməlidir?
    İosif Stalin. İnqilablar zamanı bu cür hadisələrin baş verməsi labüddür.
    Nəriman Nərimanov. Yoldaş Stalin, bəyəm inqilab özü ilə millətlərə ölüm, qorxu kabusu gətirməlidir?
    İosif Stalin. Elə Rusiyada, lap elə Bakıda da bu cür hadisələr baş verib.
    Nəriman Nərimanov. Bakıda bunlardan da betəri baş verib. Xalq hələ təlaş içindədir. Baş verən talanlar, qətlə yetirilənlər, asılanlar, güllələnənlər...
    İosif Stalin. Belə şeylərə kim rəvac verir?
    Nəriman Nərimanov. Məlum şəxslər qrupu qeyri-inqilabi addımlar ataraq, evlərə soxulmağı, heç bir araşdırma aparmadan müsəlman qadınlarının alt paltarında briliant axtarmağı, onların qulağlarından sırğalarını və digər əşyaları qopartmağı lazım bilirlər... Burjuaziyanın qulağından sırğanı dartıb qoparmağı inqilabi akt hesab etmək ən azı yelbeyinlikdir.
    İosif Stalin. Bəlkə konkret adlar çəkəsiz?
    Nəriman Nərimanov. Konkret adları mən dəfələrlə çəkmişəm. Bu talanların, hərki-hərkiliyin başında duranlar Mikoyan, Qoqoberadze, Lominadze və digərləridir.
    İosif Stalin. Aha... Bu oldu konkret misal. Ama burası var ki, bu bir az kortəbii stixiyadır, inqilabdır, yoldaş Nərimanov.
    Nəriman Nərimanov. İnqilab heç də insanların kütləvi qırğınına rəvac verməməlidir.
    İosif Stalin. İnqilab elə ölüm-dirim məsələsidir, yoldaş Nərimanov. (Pauza). Çox maraqlıdır...
    Nəriman Nərimanov. Bəli, maraqlı məsələlər çoxdur, yoldaş Stalin.
    İosif Stalin. Hmmm... Yoldaş Nərimanov, bilirəm, biz yerliyik, gürcüstanlıyıq. Amma təsadüfən sizin əsliniz İrandan, o taydan deyil ki?
    Nəriman Nərimanov. Əslində bunun, yəni mənim haralı olmağımın elə bir əhəmiyyəti yoxdur. Çünki mən türkəm. Əslim-köküm isə, bəli, İrandandır. Axı bir də ki, İranın parçalanmasından cəmi yüz il keçir. O zaman Azərbaycan da bir idi, ta “o tay-bu tay” söhbəti yox idi.
    İosif Stalin. Unutmayaq ki, biz hər şeydən öncə bolşevikik. Biz partiyamızın əsgəriyik. O cümlədən bütün Azərbaycan bolşevikləri...
    Nəriman Nərimanov. Bəyəm indiki dövrdə Azərbaycanda məhz Azərbaycanı təmsil edən bir partiya və yaxud iri bir qurum varmı? Deyə bilərəm ki, artıq yoxdur.

    İosif Stalin. Siz bu sözləri nəyə əsasən deyirsiz, yoldaş Nərimanov?
    Nəriman Nərimanov. Faktlara əsasən deyirəm. Bizdə demək olar ki, bütün iri və xırda dövlət postları qeyri millətlərin nümayəndələri tərəfindən zəbt ediıib. Onları bolşevik mənəviyyatından daha çox, burjua gödəniyyəti cəlb edir.
    İosif Stalin. Bəlkə bir qədər açıq danışasız.
    Nəriman Nərimanov. Mən hər şeyi açıq dedim. Nə qədər ki, mirzoyanlar, mikoyanlar özlərinin çirkin əməlindən, Azərbaycanı simasızlaşdırma siyasətlərindən əl çəkməyiblər, belə bir partiya olmayacaq da...
    İosif Stalin. Axı burada- Azərbaycanda baş verən bütün proseslərə siz nəzarət edirsiz.
    Nəriman Nərimanov. Bəyəm mərkəz mənə belə bir imkanı verir ki, öz səlahiyyətlərimi icra edim? Burada mənim işləməyimə maneə törədənlər kifayət qədərdir.
    İosif Stalin. Necə yəni mane olanlar? Sizə hansı vasitələrlə maneə ola bilərlər?
    Nəriman Nərimanov. Biz hər yerdə həqiqətin tərəfində olmalıyıq. Amma hər addımda yalanla üzləşməli oluruq.

    İosif Stalin. Bu, bir qədər pafoslu səslənmir ki, yoldaş Nərimanov?
    Nəriman Nərimanov. Xeyr. Heç də elə deyil. Bilirəm, məni sevməyənlər də çoxdur. Bayaq özünüz dediniz ki, məndən Moskvaya çoxlu şikayətlər gedir. Hətta, burada da gənc bolşeviklər öz iclaslarında haray-həşir qoparıb deyirlər ki, Nərimanov burjua millətçisidir. Məni antibolşevik adlandıranlar da az deyil. Nəinki adı bolşeviklər, hətta, öz komissarlarımızın da bir qismi mənim simamda öz düşmənlərinin obrazlarını görürlər.
    İosif Stalin. Yeri gəlmişkən, Xalq Komissarlarının siyahısı ilə məni bir daha tanış etməyinizi xahiş edirəm. Bu, həm də yoldaş Leninin tapşırığıdır.
    Nəriman Nərimanov. Hələlik, onlar barədə qısa məlumat verə bilərəm. Əksəriyyətini özünüz də yaxşı tanıyırsız. Məsələn, Çingiz İldırım bizim xalq Hərbi-dəniz işləri komissarıdır.
    İosif Stalin. Tanıyıram. Rəsulzadə hökümətinə ultimatum verən adamdır.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Çingiz İldırım sonralar Maqnitaqorsk Metallurgiya Kombinatınin özülünü qoymuş, uzun müddət kombinatın rəisi olmuşdur. 1936-cı ildə bu işlərinə görə ona "Lenin" ordeni verilmiş, cəmi bir il sonra-1937-ci ildə güllələn
    mişdir.

    Nəriman Nərimanov. Həmid Sultanov - xalq Daxili işlər komissarı.
    İosif Stalin. Bəli, tanıyıram.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Sonrakı illərdə Həmid Sultanov Naxçıvan Muxtar Respublikası Xalq Komissarları Sovetinin sədri, Azərbaycan kommunal təsərrüfatı komissarı vəzifəsində çalışdı. 1938-ci ildə güllələndi.

    Nəriman Nərimanov. Qəzənfər Musabəyov - xalq Ticarət, sənaye və ərzaq komissarı.
    İosif Stalin. Tanıyıram. Səhv etmirəmsə Musabəyovun bacısı da bolşevikdir.
    Nəriman Nərimanov. Bəli. Ayna Sultanova inqilabçı qadınlardan biri olub. İndi...

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Ayna Sultanova Azərbaycan SSR xalq Maarif komissarının müavini, Maarif komissarı və bir qədər sonra Ədliyyə komissarı olmuşdu. 1938-ci ildə qardaşı Qəzənfər Musabəyov və həyat yoldaşı Həmid Sultanovla birlikdə repressiyaya məruz qalmış və xalq düşməni kimi güllələnmişdir.

    İosif Stalin. Hamısı tanıdığımız adamlardır...

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Qəzənfər Musabəyov özünün dediyi kimi, “1920-ci ilin aprelində Orconokidze və Kirovun tapşırığı ilə Mikoyan və Yefremovla birlikdə "Beynəlmiləl" zirehlisində, döyüşə-döyüşə Bakını ələ keçirənlərdən biri idi. Nərimanovdan sonra Xalq Komissarları Sovetinin Sədri olmuşdu. 1938-ci ildə güllələndi.

    Nəriman Nərimanov. Mirzə Davud Hüseynov xalq Maliyyə komissarımızdır.
    İosif Stalin. Mən onu da çoxdan tanıyıram.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Mirzə Davud Hüseynov Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan SSR İnqilabi Komitəsinin sədrinin müavini, Azərbaycan SSR Xalq Maliyyə naziri, Xarici İşlər Komissarı, Ali İqtisadi Şuranın sədri, ZSFSR XKS Sədrinin müavini, ZSFSR Xalq maliyyə və Xarici İşlər Komissarı vəzifələrində çalışmışdır.
    1930-1933-cü illərdə Tacikistan KP MK-nin birinci katibi, sonralar isə Moskvada RSFSR Xalq Maarifi Komissarlığında qeyri-rus məktəbləri şöbəsinin müdiri olmuşdur. Mirzə Davud Hüseynov 1938-ci ildə Stalin repressiyasının qurbanı olmuşdur.

    Nəriman Nərimanov. Səməd ağa Ağamalıoğlu xalq Torpaq komissarı.
    İosif Stalin. “Qocanı” yaxşı tanıyıram. Köhnə inqilabçı dostlardandır. Səhv etmirəmsə, elə Rəsulzadənin də dostudur.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, Ağamalıoğlu Müsavat parlamentində sosialist fraksiyasının üzvü olub.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Ağamalıoğlu 1921-ci ildə Azərbaycan SSR MİK sədrinin müavini, 1922-1929-cu illərdə Azərbaycan SSR MİK sədri, habelə ZSFSR MİK sədrlərindən biri olmuşdur. 1930-cu ildə Moskvada müəmmalı şəraitdə vəfat edib

    Nəriman Nərimanov. Dadaş Bünyadzadə - xalq Maarif komissarı və xalq fəhlə-kəndli müfəttişliyi komissarı.
    İosif Stalin. Tanıyıram. Bünyadzadə əvvəllər sizinlə bir yerdə işləyib.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, mən “Hümmət” təşkilatında sədr olarkən o da katib idi.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Bünyadzadə1930-1932-ci illərdə Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri, 1932-1936-cı illərdə ZSFSR xalq torpaq komissarı olmuşdu. 1938-ci ildə həbs edilib güllələndi.

    Nəriman Nərimanov. Cəmil bəy Vəzirov xalq Poçt-teleqraf və Rabitə yolları komissarıdır...
    İosif Stalin. Gərək o, iyirmaltılardan olan Vəzirovla qohumdur.
    Nəriman Nərimanov. Bəli. Haşım bəylə qohumdur.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Cəmil bəy Kiyev Politexnik Institutunun kimya şöbəsini mühəndis-texnoloq ixtisası üzrə bitirmişdi. 1938-ci tutulub, Oryol şəhərinə sürgün olundu. 1943-cü ildə sürgündə vəfat etdi.

    Nəriman Nərimanov. Ağahüseyn Kazımov xalq Səhiyyə və himayəçilik komissarı...
    İosif Stalin.Yəqin ki, gənc bolşeviklərdəndir.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, yoldaş Kazımovun cəmi 28 yaşı var.
    Məmmədəli Rəsuloğlu. Ağahüseyn Kazımov 1911-ci ildə Kiyev Universitetinə qəbul olmuş, 1916-cı ildə həmin universitetin tibb fakültəsini bitirmişdi. 1937-ci ildə güllələnib.
    Nəriman Nərimanov. Möhsün İsrafilbəyov xalq Hərbi-dəniz işləri kommisarlığı siyasi idarəsinin rəisi...
    İosif Stalin. İsrafilbəyovu tanıyıram. RSFSR Xalq Milli İşlər Komissarlığı yanında Zaqafqaziya şöbəsinin müdiri olanda əlaqələrimiz çox olub. Moskvada Vladimir İliçlə görüşünü də mən təşkil etmişdim. O, Lenin yoldaşa Azərbaycandakı vəziyyət haqqında ətraflı məlumat verdi. Yeri gəlmişkən, rus dilində təmiz danışırdı.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, savadlı adamdır. O, Bakıda realnı məktəbdə və Kiyev Universitetində təhsil alıb.
    İosif Stalin. Amma onun və bir çox başqalarının familiyasındakı bəy sözü heç mənim xoşuma gəlmir. (Gülür). Biz bu bəylərdən, xanlardan yaxa qurtarmaq üçün vuruşuruq, yoldaş Nərimanov.
    Nəriman Nərimanov. Əvvəla, biz bəylərlə və xanlarla yox, bəylik və xanlıqlarla vuruşuruq. İkincisi, bu, adamların çoxunun tarixi familiyasıdır. (Gülür). Üçüncüsü də, əgər konkret olaraq Möhsündən söhbət gedirsə, onun bütöv familiyası İsrafilbəyov-Qədirlidir.
    İosif Stalin. Hə, deməli, yoldaş Möhsünün ehtiyat familiyası da varmış. (Gülür). Bu, daha yaxşı.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Möhsün İsrafilbəyov - Qədirli Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Xalq Hərbi Dəniz İşləri Kommisarlığı siyasi idarəsinin rəisi (1920-21), Xalq Səhiyyə Komissarı (1922-34) vəzifələrində işləmişdir. İki dəfə Qırmızı əmək bayrağı ordeni ilə təltif olunmuşdu. 1941-ci idə repressia qurbanı olmuş və xalq düşməni adıyla güllələnmişdir.

    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, sizin ilk komissarlar həm də bizim partiyanın qızıl fondudur. Onları göz bəbəyi kimi qorumaq lazımdır.
    Nəriman Nərimanov. Biz təkcə komissarlarımızı deyil, elə bütün xalqımızı bu müdhiş, bu çətin situasiyadan itkisiz çıxarmaq istəyirik.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. İlk komissarların hamısı sonralar sovet rejiminin repressiyayasına məruz qaldı, sürgün olundu, güllələndi.

    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, siz Mərkəzin qarşısında tez-tez istefa tələbi qoyursuz.
    Nəriman Nərimanov. Bəli. Mən bu barədə Lenin yoldaşa da demişəm... Demişəm ki, mənim işim və tələblərim sizi qane etmirsə istefamı qəbul edin.
    İosif Stalin. Sizin tələblərinizin demək olar ki, hamısına əməl edilib. Otuzdan çox kadrı biz geri çağırmışıq. Amma doğrusunu deyim ki, indi sizin tələblərinizin əsasında nəyin, hansı məsələnin durduğu şəxsən mənə aydın deyil...
    Nəriman Nərimanov. Mənim tələbim?.. Mən Azərbaycanı tam müstəqil bir Respublika görmək istəyirəm. Bu barədə dəfələrlə demişəm...
    İosif Stalin. Azərbaycanın müstəqilliyi kimdəsə şübhə doğura bilməz.
    Nəriman Nərimanov. Bu müstəqillik hələ yalnız kağız üzərindədir.
    İosif Stalin. Lakin biz elə hesab etmirik... (Pauza). Siz bayaqkı söhbətinizdə Azərbaycan hökumətində qeyri-türklərin daha mühüm postları tutduğunu deyirdiniz. Şikayət edib bildirirdiniz ki, “bütün iri və xırda dövlət postları qeyri millətlərin nümayəndələri tərəfindən zəbt ediıib”. Halbuki sadaladığınız familiyalardan göründüyü kimi, bütün komissarlarınız yerli adamlardır.
    Nəriman Nərimanov. Mən onların heş birini bu vəzifəyə öz təşəbbüsümlə bu vəzifəyə təyin etməmişəm. Onların hamısı Mərkəzdən təyin olunub. Siz ki, bütün bunları yaxşı bilirsiz, yoldaş Stalin.
    İosif Stalin. Bunun hələlik elə bir ziyanı yoxdur. Bir mərkəzdən idarə olunmaq bu günün öz reallığından irəli gəlir.
    Nəriman Nərimanov. Açığını deyim ki, qonşu ölkələrdə əhalini və hətta inqilabçıları, bu cür diktaturaya meyllilik rəncidə edir, narazı salır.
    İosif Stalin. Siz yəqin ki, “qonşular” deyərkən Ermənistanı və Gürcüstanı nəzərdə tutursuz... Tezliklə onlar sakitləşəcək... Bilirəm, ermənilərin iştahası daha böyükdür...
    Nəriman Nərimanov. Ermənistan az qala bütün qonşulara müharibə elan edib.
    İosif Stalin. Hmm... Bəli, düz deyirsiz, elədir... Ermənilər indi həm Rusiya ilə, həm də Türkiyə ilə konfliktdədir.
    Nəriman Nərimanov. Ermənilərin əksəriyyəti həmişə, az qala bütün tarix boyu küyə gedən olublar. Onların xəstə təxəyyülünə görə əraziləri haçansa dənizdən dənizə qədər uzanıb... Bu, nəsə uydurma, mifik bir ərazidir...
    İosif Stalin. Ermənilər gah türklərin, gah farsların, gah da rusların ərazisində yaşayıblar. Əslində onların Qafqazda ərazisi olmayıb. Bax elə bu son günlərə qədər etmənilər türklərin nəzarəti altda idi. Antanta ilə Türkiyə arasında bağlanan Mudros sülh müqaviləsindən sonra ermənilər təzədən haray-həşir salmağa başlayıblar.

    Məmmədəli Rəsuloğlu.1918-ci ilin oktyabrında Mudros portunda (Yunanıstan ərazisində-Egey dənizindəki Lemnos adasında) Antanta ilə Türkiyə arasında bağlanan müqavləyə əsasən, türklərə əsir düşmüş bütün erməni hərbçiləri İstanbulda toplanmalı, qeyd-şərtsiz müttəfiqlərə təhvil verilməli idi. İngilis admiralı Kaltorf 18 yanvar 1919-cu ildə Paris sülh konfrasında müttəfiqlər adından bəyanat verdi. Artıq həmin il yanvar ayının sonundan etibarən Suriya, Fələstin, Ərəbistan, Mesopotamiya, eləcə də Ermənistan Osmanlı imperiyasından ayrıldı.

    Nəriman Nərimanov. Müttəfiqlərin Cənubi Qafqazdakı qoşunlarının komandanı general Tomson ermənipərəst mövqedə dayanmışdı. Bu isə erməniləri yeni-yeni əraziləri ələ keçirməyə iştahlandırırdı. 1919-cu il mayın 28-də Ermənistan Parlamenti Türkiyənin altı vilayətini Ermənistana ilhaq edilməklə “Birləşmiş Ermənistan” dövlətinin qurulması haqqında akt qəbul edib. “Birləşmiş Ermənistan”a Ermənistan hökumətinin Azərbaycana qarşı iddia etdiyi ərazilər də daxil edilmişdi.
    İosif Stalin. Cəmi ay yarım bundan əvvəl, sentyabrın otuzunda türk ordusu bütün ermənistan ordusunu darmadağın edib.

    Nəriman Nərimanov. Bu son illərdə, xüsusən beşinci ildən bəri ermənilər türklərə qarşı bir gün də olsun belə, öz qətl və qarətlərini dayandırmayıblar. Bu bitməyən savaşdan ermənilər də, onların qonşuları da çox əziyyət çəkir.
    İosif Stalin. Ermənilər tamamilə taqətdən düşdükdən sonra bizə üz tutacaqlar...
    Nəriman Nərimanov. Biz ermənilərlə dinc-yanaşı yaşamaq niyyətindəyik. Amma onların “başbilənləri” bu bədbəxt milləti daim qonşulara qarşı qızışdırır.
    İosif Stalin. Onların “başbilənləri” kimdir elə?
    Nəriman Nərimanov. İndiyəcən ermənilərə Rus imperiyası və İngilis imperiyası hamilik edib...
    İosif Stalin. Buraya Osmanlı imperiyasını da aid etmək olar... (Pauza). Bəli, Ermənistan həmişə kiminsə əlində bir dəyənək olub. İndi biz bu “dəyənəyi” o əllərdən almalıyıq.
    Nəriman Nərimanov. Mən çox narahatam ki, o “dəyənək” indi bizə qarşı işlədilə... (Gülür). Özü də yeni əllərdə...
    İosif Stalin. Siz kimi nəzərdə tutursuz? Daha doğrusu, kimin “əlini” nəzərdə tutursuz?

    Nəriman Nərimanov. Mən öz qurduğumuz dövləti nəzərdə tuturam...
    İosif Stalin. Məncə, belə düşünməyə heç bir əsas yoxdur. Siz bunu nəyə əasən deyirsiz, yoldaş Nərimanov?
    Nəriman Nərimanov. Çünki hazırda Rusiyada və eləcə də digər ölkələrdə bu “dəyənəyin” sakit durmasını istəməyən qüvvələr var.
    İosif Stalin. Mən bunları bilirəm. Bu gün Ermənistan özünü müstəqil hesab edir. Biz də indiyəcən onunla “müstəqil dövlət” kimi davranırıq. Biz hətta erməni-türk münaqişəsinin nizama salınması üçün çalışırıq. Bir neçə ay əvvəl bu münasibətlə Moskvada bir yığıncaq da keçirdik. Ermənilər hay-küy qoparmışdılar. Daşnak partiyası Türkiyənin bir neçə vilayətini tələb edirdi.
    Nəriman Nərimanov. Bilirəm. Ermənilər Ərzurumu, Lazistanı, Trapezundu tələb edirdilər.

    İosif Stalin. Bəli. Nümayəndə heyətlərinə də bir şair başçılıq edirdi. Deyəsən adı Leon idi...
    Nəriman Nərimanov. Tanıyıram o şairi. Levon Şantı deyirsiz yəqin. Əsl adı Levon Seqbosyandır. Livan ermənisidir. Daşnaksütunun ən mürtəce tərəfdarlarından biridir.
    İosif Stalin. Bəli, onu deyirəm elə... Deməli, siz də eşitmisiz onun barəsində.
    Nəriman Nərimanov. Əlbəttə... Bilirsiz, mənə təəccüblü gələn nədir? (Pauza). Söz adamı olasan, yazıçı və ya şair olasan, özün də xalqlar arasında ədavət toxumu səpəsən. Mən daim bu iki qonşu xalqın, yəni Qafqaz türklərinin və ermənilərin dinc yanaşı yaşamasının tərəfdarı olmuşam. Öz əsərlərim vasitəsi ilə dostluq və qonşuluq əlaqələrinin möhkəmlənməsinə çalışmışam. “Bahadır və Sona” romanımda bu iki xalqın bir-birini sevən, təmiz ideallarla yaşayan gənclərinin obrazını yaratmışam. Mənim erməni ziyalıları arasında dostlarım da yox deyildir. Amma bu Şanti kimilər suyu bulandırmaqla, şantajla məşğuldurlar...

    İosif Stalin. Bəli, doğrudur. Şanti... Şantaj... Yox bir, şantilya... Bilirsiz də bu adda bir çit parça növü də var... (Gülür). Şantilya... Hələ bunun bir təxəllüsünə bax. Bunların heç biri, elə o Levon adını daşıyan da daxil olmaqla, anlamaq istəmir ki, biz Antantaya qarşı Türkiyə ilə bir blokdayıq. Bü gün Kamalçılar bizim müttəfiqimizdir. Bəyəm biz bir ovuc erməniyə görə o boyda Türkiyə ilə düşmən olmalıyıq?
    Nəriman Nərimanov. Söhbət təkcə müttəfiqlikdən getmir ki... Söhbət həm də mənəviyyatdan gedir. Bunların bütün iddiaları əsasssızdır. Hətta, onlara o iddia etdikləri torpaqlar verilsə belə, yenə dinc oturmaq istəməyəcəklər. Mən adi erməni vətəndaşını qınamıram. Onların siyasətçiləri bu xalqı daim təhdiddə saxlayırlar.
    İosif Stalin. Biz lazım olan hər şeyi demişik bunlara. Məcbur olub bu günlərdə özləri Sovet Rusiyasının qucağına atılacaqlar. Mən ermənilərin xarakterinə sizdən pis bələd deyiləm, yoldaş Nərimanov. Onlar həmişə özlərinə güclü ağa axtaran millət olub. Bu günsə belə bir güc məhz Rusiyadır. Yəni bizik...

    Nəriman Nərimanov. Mən də elə düşünürəm. Amma indidən hiss olunur ki, onlar Rusiyanın tərkibində də dinc durmayacaqlar.
    İosif Stalin. O ki qaldı gürcülərə... Mənim soydaşlarım hələlik naz eləyən təzə gəlinə bənzəyirlər. (Gülür). Tezliklə onlar da bizim yeni qurduğumuz yeni dövlətə pənah gətirəcəklər... Gedək, söhbəti davam etdirərik.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Bu söhbətdən çox qısa bir vaxt, təxminən on gün keçmiş, 1920-ci il noyabr ayının 29-da Ermənistanda sovet hakimiyyəti elan olundu.

    Onlar çıxırlar.













    7.
    Səhnə dəyişir.

    Məmməd Əminin evi. Səliqəli otaq. Uzaqdan musiqi səsi eşidilir. Rəhim bəy və Dadaş bəy əyləşib çay içirlər.

    Rəhim bəy. Dadaş bəy, nə edək? Deyirəm, bəlkə...
    Dadaş bəy. Gözləyək, Əmin bəy indilərdə gələr. O, yarım saatlığa rüsxət alıb gedib. İndilərdə gələr.
    Rəhim bəy. Deyirəm bəlkə Əmin bəy gələn kimi çıxıb gedək evimizə. Qoy o kişi də yola rahat hazırlaşsın.
    Dadaş bəy. Biz onsuz da Əmin bəyi vağzaldan yola salmalıyıq. Qalan məsələləri özüylə məsləhətləşərik.
    Rəhim bəy. Elədir... Aha... Deyəsən, gələn Əmin bəydir.

    Onlar ayağa durub qapıya yaxınlaşırlar. Məmməd Əmin daxil olur.

    Məmməd Əmin. Hə, bəylər, darıxmadınız ki?
    Dadaş bəy. Əmin bəy, əlbəttə, sizsiz hər an darıxdırıcıdır.
    Məmməd Əmin. Mən lazım olan adamlarla görüşdüm. Sonra qonşuluqda mömin bir şəxs var, Hacı Qubaddır adı, ona baş çəkdim. Gözləri və ayaqları tutulub, amma zehni aydındır, yaddaşı möhkəmdir. Səsimdən tanıdı məni. Mən özümdən yaşlı adamların müdrik məsləhətlərinə həmişə sayğı ilə yanaşıram. Hacı Qubad kişi də uzaq səfərə çıxacağımı eşidib bir-iki dəyərli məsləhət verdi.
    Dadaş bəy. Allah hər ikinizin köməyi olsun.
    Məmməd Əmin. Həbsdən çıxmağımın əsas məziyyəti bilirsiz nədən ibarət oldu?
    Rəhim bəy. Deyərsiz bilərik, Əmin bəy.
    Məmməd Əmin. Yeni doğulan oğlumun adını rəsmiləşdirdim, oldu Azər. Yoxsa məsələ Əliheydərin xeyrinə həll oluna bilərdi.

    Hamı gülür.

    Dadaş bəy. Əliheydər bunu eşidib bilsə lap dəli olacaq...
    Məmməd Əmin. Mənim nə Əliheydərlə, nə Həmidlə, nə doktor Nərimanla heç bir fərdi ədavətim yoxdur. Mən sadəcə olaraq, onların getmək istədiyi yolu qəbul etmirəm. Belə hesab edirəm ki, o yol millətimizi uçuruma aparır.
    Rəhim bəy. Bolşeviklərin tutduğu yol bütün millətləri fəlakətə aparır.
    Dadaş bəy. Bunu sonra dərk edəcəklər...
    Məmməd Əmin. Düz deyirsiz. Bəylər, mən sizin zəkanıza heyranam. Sizin cəmi 24-25 yaşınız var. Amma buna baxmayaraq baş verən hadisələrə çox düzgün qiymət verirsiz. Mən sizin kimi gəncliyə arxayın olub gələcəyə inamla, ümidlə baxıram.
    Dadaş bəy. Etimadınıza görə sağ olun, Əmin bəy.
    Rəhim bəy. Əmin bəy, biz sizin ardınızca gəlirik. Siz bizim müəllimimiz, ustadımızsız.
    Məmməd Əmin. Doğrusunu deyim ki, mən həmişə öyrənməyə cəhd göstərən adamam. Özü də təkcə özümdən yaşlılardan deyil, habelə gənclərdən, lap elə uşaqlardan da nəsə öyrənməyə çalışıram.
    Dadaş bəy. Elə bu da Sizin böyüklüyünüzdən irəli gəlir.
    Rəhim bəy. Əmin bəy, biz sizə mane olmuruq ki?
    Məmməd Əmin. Qətiyyən. Nə mənada?
    Dadaş bəy. O mənadakı Siz yola hazırlaşmalısız...

    Gülüşmə.

    Məmməd Əmin. Hə, az qala səfər üstə olduğumu unutmuşdum.

    Hamı gülür. Musiqi.

















    8.
    Səhnə dəyişir.

    Nəriman Nərimanovun evinin eyvanı.


    İosif Stalin. Nəriman Nəcəfoviç...
    Nəriman Nərimanov. Buyurun, İosif Vissarionoviç...
    İosif Stalin. Bax biz Nadya ilə Sizin evdəyik.
    Nəriman Nərimanov. (Gülür). Əgər buraya ev demək olarsa...
    İosif Stalin. Hər halda biz Sizin qonağınızıq. Bir təklifim var...
    Nəriman Nərimanov. Buyurun...
    İosif Stalin. Biz bir-birimizi uzun illərdir ki, tanıyırıq.
    Nəriman Nərimanov. Bəli. Bu tanışlığın uzun bir tarixi var...

    İosif Stalin. Elə məhz buna görə də mən istəmirəm ki, biz bu qeyri-rəsmi şəraitdə, Sizin evinizdə bir-birimizə rəsmi qaydada müraciət edək... Qoy hər şey qeyri-rəsmi olsun.
    Nəriman Nərimanov. Mənim etirazım yoxdur. Həmişə belə hesab etmişəm ki, insanlar öz siyasi mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq, yəni hər şeydən əvvəl, insandır.
    İosif Stalin. Siz tez-tez tarixə müraciət edirsiz. Bəli, hər insan öz zamanının övladıdır... Eləcə də hər bir zaman öz insanının övladıdır.
    Nəriman Nərimanov. Hegelin bir fikri var. Deyir ki, Sezarı yunanlar, yunanları isə Sezar yaratdı...
    İosif Stalin. Bəli... Hər zamanın öz ideyası var... Yeri gəlmişkən, istəmirəm ki, bu gün bütün günümüzü siyasi notda kökləyək...
    Nəriman Nərimanov. Bilirəm, Siz vaxtilə şeir yazmısız. (Gülür). Görünür, bu təkcə ötəri gənclik həvəsi deyilmiş...
    İosif Stalin. Mən poeziyanı yenə sevirəm... Amma prozanı daha çox oxuyuram. Qoqol və Çexov ən çox sevdiyim yazıçılardır.

    Nəriman Nərimanov. Hesab edirəm ki, Şota Rustavelini diqqətlə oxumusuz.
    İosif Stalin. (Gülümsəyir). Şübhəsiz... Hətta, onun “Vepxis tkaosasani” (“Pələng dərisi geymiş pəhləvan” ) eposundan əzbərdən bildiyim bütöv fəsillər də var. Bunu nəyə görə soruşursuz?
    Nəriman Nərimanov. Şota Rustavelinin tarixin sınaqlarından keçən bir fikri yadıma düşdü: «Ложь и измена — две родные сестры».
    (“Yalanla xəyanət iki doğma bacıdır”- tərc.F.M.)
    İosif Stalin. Hmmm... Yaxşı yaddaşınız var.
    Nəriman Nərimanov. Elə Sizin yaddaşınız da pis deyil.
    İosif Stalin. Amma bilmirəm bu fikri nə üçün yada salırsız?
    Nəriman Nərimanov. Həmin fikir bu gün ətrafımızda baş verən hadisələrlə çox səsləşir.
    İosif Stalin. Təkcə bü gün baş verənlərləmi?
    Nəriman Nərimanov. Yəqin ki, yalan və xəyanətin mövcud olduğu bütün zamanlarla...

    İosif Stalin. Hə, bu, başqa məsələ... (Pauza). Yaxşı, Nəriman Nəcəfoviç, madam ki, Siz Rustavelidən bir iqtibas gətirdiniz, onda mən də şairin başqa bir fikrini yada salım:
    “Что кому дано судьбою — то ему и утешенье:
    Пусть работает работник, воин рубится в сраженье»
    (“Tale kimə nə veribsə, bu, onunçün bir nemətdir,
    Fəhləyə iş, əsgərə hərb- gəldiyimiz qənaətdir.
    - terc. F.M.).
    Nəriman Nərimanov. Şübhəziz ki, qiymətli fikirlərdir.
    «Ни одна любовь не умерла своей смертью…
    Убивали… убивают… и будут убивать…»
    “Heç bir sevgi ölməyibdir öz əcəliylə...
    Öldürüblər... öldürürlər... öldürəcəklər...”
    -tətc.-F.M.) Bunu da Rustaveli deyib.
    İosif Stalin. Əla... Təəssüf ki, indiyəcən “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” eposunun rus dilində tam və mükəmməl tərcüməsi yoxdur.
    Nəriman Nərimanov. Mən 1890-cı ildə Tiflisdə bu əsər əsasında hazırlanmış tamaşaya baxmışam.
    İosif Stalin. Maraqlıdır... (Gülür). O vaxt mən hələ uşaq idim.
    Nəriman Nərimanov. Mən İppolit Bartdinskinin bu poemadan tərcümə etdiyi parçaları da görmüşəm: həmin parça “İllüstrasiyalar” almanaxında 1845- ci ildə dərc olunub...
    İosif Stalin. Görürəm, Siz doğrudan da əsl ədəbiyyat tədqiqatçısı kimi geniş məlumatlısız. Olsun ki, Rustavelinin əsəri başqa tərcüməçilərin də diqqətini çəkəcək.
    Nəriman Nərimanov. Sizə yəqin ki, Stalinskinin tərcüməsi də təsadüf edib...
    İosif Stalin. Anlamadım. Kimin tərcüməsi?
    Nəriman Nərimanov. Yevgeni Stepanoviç Stalinskinin tərcüməsini deyirəm.
    İosif Stalin. Stalinski?... Maraqlıdır.
    Nəriman Nərimanov. Bəli. Stalinski Tiflisdə “Qafqaz” qəzetinin naşirlərindən biri olub. Amma onun ən böyük xidməti, yəqin ki, Rustavelinin poemasını rus dilinə çevirməkdə olub.
    İosif Stalin. Bu tərcümə çap olunub?
    Nəriman Nərimanov. Bəli. Poema 1888-ci ildə Tiflisdə rus, fransız, alman, gürcü və rus dillərində çap edilib.
    İosif Stalin. Bütün bunların hamısı mənimçün bir yenilik oldu.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Çox güman ki, Stalin bu anlarda doğru danışmırdı. Onun tərcüməçi Yevgeni
    Stepanoviç (bəzən Stefanoviç də yazılır) Stalinski haqda məlumatlı olduğunu adi məntiqlə belə, bilmək mümkündür. Belə ki, bu söhbətdən xeyli müddət sonra, yəni1936-37-ci illərdə SSRİ-də Şota Rustavelinin 750 illiyi geniş qeyd edilirdi. Bu münasibətlə dahi şairin məşhur əsərinin bütün nəşr və tərcümələri sərgilənirdi. Amma Stalinskinin tərcümələri barədə heç bir məlumat gözə dəymirdi. Ümumiyyətlə, həmin tərcüməçinin adı Stalinin sağlığında heç bir yerdə çəkilmirdi. Qeyri-rəsmi qaydada Stalinskinin fəaliyyətinə və adına tabu qoyulmuşdu. Səbəb sadə idi: Stalin soyadını daşıdığı adamın adını tarixdən silmək istəyirdi.

    Nəriman Nərimanov. Amma mən də belə bir fikirdəyəm ki, “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” eposunun rus dilinə mükəmməl tərcüməsi yoxdur. Bunun üçün güclü şair qələmi lazımdır.
    İosif Stalin. Mən də bu fikirlə razıyam. Əminəm ki, gələcəkdə bütün dünya Rustavelini oxuyacaq.
    Nəriman Nərimanov. Belə bir günün gələcəyini şair özü də dəfələrlə qeyd edib. Bax indi bu dəqiqələrdə vaxtilə Rustavelidən oxuduğum misralar yadıma düşür:
    Dünyanın dərdini duymasan, bədbaxt,
    Həyatın qədrini bilməzsən heç vaxt. (Terc.F.M.)

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Sonrakı illərdə Rustavelinin poeması bir neçə dəfə rus dilinə tərcümə olundu. İndiyəcən beş mükəmməl tərcümə nəşr edilib. Bunlara Konstantin Balmont (1933-cü il), Panteleymon Petrenko (1937-ci il), Georgi Tsaqareli (1937-ci il), Şalva Nitsubidze (1937-ci il), Nikolay Zabolotskiy (1957-ci il) tərəfindən edilən çevirmələr aiddir. Hesab edirəm ki, gələcəkdə bu möhtəşəm əsər ruscaya yenə tərcümə oluna bilər.

    İosif Stalin. Həmin sözləri Nizami haqda da demək olar. Siz onun əsl, bütöv adını bilirsizmi? (Gülür). Əlbəttə, bilirsiz. Dediyim odur ki, mən də bilirəm. Onun əsl adı bütövlükdə bax belədir: Mühəmməd İlyas ibn Yusif Zəki Müəyyəd. Bəzən də belə deyilir: Cəmaləddin İlyas ibn Yusif əbu Mühəmməd... Səhv etmirəm ki?
    Nəriman Nərimanov. Xeyr, səhv etmirsiz...( Gülümsəyir). Amma sizin dediyiniz adlar birləşməsində təkcə Nizami Gəncəvi adı səslənmədi...
    Gülüş.
    İosif Stalin. Ola bilər... Mən onun “rəsmi” adını dedim, təxəllüsünü yox. Amma bir şeyi demək istəyirəm ki, Azərbaycan xalqının bu böyük şairini İran ədəbiyyatına qətiyyən vermək olmaz. Çünki Nizami özü də əsərlərində etiraf edib ki, o, əsərlərini fars dilində yazmağa məcbur idi, əslində isə türkdür.. Əks təqdirdə, o zaman şairin öz xalqı üçün yazıb yaratmasına imkan verməyəcəkdilər.
    Nəriman Nərimanov. Düzdür, Nizami əsasən farsca yazıb yaradıb. Amma biz Nizamini daim öz şairimiz hesab etmişik... (Pauza). Yeri gəlmişkən, elə Rustaveli də min altıyüz misradan ibarət poemasının süjetini ərəb eposundan götürüb... O, fars dilini də yaxşı bilirdi.
    İosif Stalin. Siz belə hesab edirsiz?
    Nəriman Nərimanov. Təkcə mən belə hesab etmirəm... Elm belə hesab edir. Əsər mükəmməl şəkildə 1741-ci ildə Tiflisdə altıncı çar Vaxtanq tərəfindən şərhlərlə nəşr olunub.
    İosif Stalin. Burada qeyri-adi bir şey yoxdur ki... Rustaveli barədə daha nə bilirsiz? (Gülür). Siz doğrudan da çox məlumatlı adamsız, Nəriman Nəcəfoviç.
    Nəriman Nərimanov. Xalq arasında gəzən bir əfsanəyə görə Rustaveli çariça Tamara tərəfindən çar kitabxanasına müdir təyin olunub və yazdığı poemanı Tamaraya təqdim edib. Əvəzində çariça ona qızıl qələm hədiyyə edib və bildirib ki, şair bu qələmi papağına sancsın.
    İosif Stalin. Maraqlıdır. Sonra...
    Nəriman Nərimanov. Bütün qədim və müasir şəkillərdə, qravyüra və portretlərdə Rustaveli məhz bu formada- həmin qələm papağına pərçim olunmuş qaydada təsvir olunub.
    İosif Stalin. Doğrudur... (Gülümsəyir). Onun Tamara ilə digər münasibətləri barədə nə bilirsiz?
    Nəriman Nərimanov. O, Tamaranı sevirdi... Ürəyindən keçənləri çariçaya demişdi... Amma Tamara şairin bu təklifindən qeyzlənmişdi. Rustavelini böyük cəza gözləyirdi. Məhz buna görə də şair başını götürüb Yerusəlimə qaçmışdı... O, monastrda monax olmuşdu...
    İosif Stalin. Mənə elə gəlir ki, Nizami ilə Rustavelinin oxşar cəhətləri çoxdur.
    Nəriman Nərimanov. Onların hər ikisi eyni epoxanın şairləridir.
    İosif Stalin. (Gülür). Onlar nəinki dərin məna kəsb edən beytləri, hətta, adi ifadə və sözləri ilə sənət aləminə öz əbədi möhürlərini vurublar. Siz Rustavelini sevirsiz... Çox yaxşı. Nizami də mənim sevdiyim mütəfəkkirdir. Alman şairi Höte onu Şərq poeziyasının günəşi hesab edirdi. Nizamidən sonra Şərqdə şair olmaq müşkülə çevrildi. Bunu onun özü daha yaxşı deyib:
    Şeirdən ucalıq umma dünyada,
    Çünki Nizamiylə qurtardı o da...
    Nəriman Nərimanov. Başqa bir yerdə Nizami belə deyib:
    Göydə parlasa da nə qədər ulduz,
    Günəşdir nur verən aləmə yalnız.
    İosif Stalin. Doğrudur. Nizami parlaq ulduz, hətta deyərdim ki, Günəşdir. Mən bu yaxınlarda onun “Yeddi gözəl” poemasından parçaları Qruzinskinin tərcüməsində oxudum.
    Nəriman Nərimanov. Aleksey Yevgenyeviç Qruzinski həm də yaxşı ədəbiyyatşünasdır. Klassiklər haqda maraqlı ədəbi oçerklərin müəllifidir.
    İosif Stalin. Bilirəm. O, indi müəllimliklə məşğuldur.
    Nəriman Nərimanov. Nizaminin ruscaya tərcümələri çox deyil. Vaxtilə, ötən əsrin otuzuncu illərində Oznobişin “Teleskop” jurnalında onun “İskəndərnamə” və “Yeddi gözəl” poemalarından bəzi parçaların tərcüməsini nəşr etmişdi.
    İosif Stalin. Dmitri Petroviç Oznobişin... Bəli, o, çox istedadlı tərcüməçi olub. İngilis, fransız, alman, isveç, latın, ərəb, fars, türk dillərindən tərcümələr edib.
    Nəriman Nərimanov. O, adətən tərcümələrini təxəllüslə nəşr etdirirdi. Ədəbi təxəllüsü Delibürader idi...
    İosif Stalin. Bilirəm... (Gəzişərək kitelinin cibindən çıxartdığı qəlyanını qurdalaya-qurdalaya). Nəriman Nəcəfoviç, biz innən sonra mədəniyyəti, ədəbiyyatı daim partiyanın nəzarəti altında saxlamalıyıq.
    Nəriman Nərimanov. Ədəbiyyatı nəzarətdə necə saxlamaq olar, İosif Vissarianoviç?
    İosif Stalin. Necə yəni “necə”? Necə lazımdırsa, elə o cür... Bizim partiya cəmiyyətin əsas aparıcı qüvvəsidir. Ədəbiyyat da partiyanın mühüm prinsiplərinə sadiq qalmalıdır.
    Nəriman Nərimanov. Partiyanın ədəbiyyat və ədəbiyyatçıların işinə qarışması az qala qeyri-mümkündür... Əlbəttə, söhbət əsl ədəbiyyatdan gedir. Bəyəm bayaq adını çəkdiyimiz Nizamı və yaxud Rustaveli partiyaya tabe olan adamlar idi?
    İosif Stalin. Onların hər birinin əsərində öz dövrlərinin hökmdarları təriflənir.
    Nəriman Nərimanov. Deməli, belə çıxır ki, bizim Sovet yazıçıları da müasir dövrün rəhbərlərini vəsf etməlidirlər?
    İosif Stalin. Əlbəttə, mən ayrı-ayrı şəxslərə kimlərinsə əsər həsr etməsinin əleyhinəyəm. Amma meydana gələn əsərlərdə mütləq yeni dövrün ab-havası əks olunmalıdır.
    Nəriman Nərimanov. Onda biz bütün klassik rus ədəbiyyatından imtina etməliyik. Puşkin, Lermontov, Qoqol, Tolstoy, Turgenev, Dostoyevski, Nekrasov, Qonçarov, Gertsen, Belinski, Çernışevski, Dobrolyubob, Çexov və başqaları tarixin arxivinə atılmalıdır... Mən hələ dünya ədəbiyyatının Flöber, Bayron, Balzak, Dikkens, Hüqo, Mopassan, Edqar Po, Mark Tven, Cek London kimi klassiklərini demirəm.
    İosif Stalin. Dostoyevskini deyə bilmərəm, amma yerdə qalan yazıçıların hamısının yaracılığı diqqətlə öyrənilməlidir. Biz həmin sənətkarların əsərlərindən dövrümüz üçün gərəkli olan ideyaları seçib götürməliyik... (Pauza). O ki qaldı Dostoyevskiyə...
    Nəriman Nərimanov. Dostoyevski siyasətçi yox, yazıçı olub.
    İosif Stalin. Məsələ burasındadır ki, o, başdan-ayağa din mübəlliği, İsa peyğənbərin tərənnümçüsüdür. Məsələn, sizin Mirzə Fətəli Axundzadə də siyasətçi olmayıb. Amma görürsüzmü dini fanatizmi necə ifşa edib... Yaxud götürək “Molla Nəsrəddin” jurnalının naşirini və o jurnalın müəlliflərini...
    Nəriman Nərimanov. Cəlil Məmmədquluzadə...
    İosif Stalin. Bəli... Nəriman Nəcəfoviç, mən Üzeyir Hacıbəylinin opera və operettalarını dinləməkdən zövq alıram. Amma bütün bu dediklərimlə yanaşı, biz öz ədəbiyyatımızı yaratmalıyıq. Partiyalı ədəbiyyatımızı, sovet ədəbiyyatımızı...
    Nəriman Nərimanov. İosif Vissarionoviç, mən yenə o fikirdə qalıram ki, ədəbiyyat tam müstəqil olmalıdır. O, nəyinsə əlavəsinə çevrilməməlidir. Yazıçı azad düşüncə sahibi olmalı, ürəyindən keçəni yazmalıdır.
    İosif Stalin. Əlbəttə. Mən yaxşı anlayıram ki, yazıçı baş verənlərə siyasətçi kimi yox, yazıçı kimi yanaşmalıdır. Bəyəm Tolstoyun şəxsi baxışları onun ədəbiyyatdakı mövqeyi ilə üst-üstə düşürdümü? Yox. Tolstoy qraf idi, necə deyərlər, başqasının hesabına yaşayırdı. Amma onun əsərləri əvəzsizdir. Vladimir İliç əbəs yerə Tolstoyu rus inqilabının güzgüsü hesab etnirki...
    Nəriman Nərimanov. Bizim bolşeviklər arasında Tolstoyu hələ də “kapitalist baxışlı yazıçı” hesab edənlər var... Yaxşı ki, Lenin yoldaş vaxtında o məqaləni yazdı...
    İosif Stalin. Mən sizinlə razıyam... Yaxud götürək Qoqolu. Mən onun yaradıcılığına pis bələd deyiləm. “Şinel”i az qala əzbər bilirəm. Di gəl ki bu adam şəxsən irtica tərəfdarı olub. Özü də mistik idi. Amma yaradıcılığı dünyagörüşü ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Yəni yazıçı Qoqol vətəndaş Qoqola qarşı idi. Götürək onun “Ölü canlar” əsərini. Bu əsər bütöv inqilabçılar nəslinin yetişməsində böyük rol oynayıb.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, doğrudan da bəzən yazıçı öz qəhrəmanları kimi düşünmür. O, daim azad olmalıdır. Bütün dövrlərdə, bütün cəmiyyətlərdə...
    İosif Stalin. Vladimir İliçin dediyi kimi, qələm adamları çox vaxt varlıların pul kisəsindən asılı olur. Mən də belə düşünürəm ki, biz yazıçılara istiqamət verməliyik. Onlara yeni mövzular təklif olunmalıdır.
    Nəriman Nərimanov. Mən elə deməzdim. Böyük ədəbiyyat daim böyük ideyaları, cahanşümul hadisələri tərənnüm edib.
    İosif Stalin. Bundan, bizim inqilabdan daha böyük hadisə? Biz dünyanı təzədən qururuq.
    Nəriman Nərimanov. Söz və fikir adamlarının yağışdan çıxıb yağmura düşməsinə rəvac vermək olmaz, İosif Vissarianoviç.
    İosif Stalin. Mən sizi anlayıram. Biz kimlərisə bütə çevirməyin əleyhinəyik. (Gəzişir). Yaxşı, Nəriman Nəcəfoviç, sizə bir sualım var.
    Nəriman Nərimanov. Buyurun.
    İosif Stalin. Siz teatrı bilən adamsız. Deyə bilərsizmi Meyerxold necə rejissordur?
    Nəriman Nərimanov. Doğrusu, mən Vsevolod Emilyeviçi istedadlı teatr xadimi kimi tanıyıram.
    İosif Stalin. Hmmm... Vaxtilə Karl Teodor Kazimir Meyerqold kimi doğulan adam indi olub Vsevolod Emilyeviç Meyerxold... Hələ son vaxtlar o, öz soyadına arvadının da familiyasını əlavə edərək olub Meyerxold-Rayx. Çox maraqlıdır...
    Nəriman Nərimanov. Doğrusu, məni adamların keçmişindən çox, onların bu günkü fəaliyyəti maraqlandırır.
    İosif Stalin. Məni isə hər ikisi, yəni həm keçmişi, həm də bu günü maraqlandırır. Lap elə onların gələcəyi də... Bax bu “istedadlı” Karl Teodor Kazimir Meyerqold- Meyerxold-Rayx məhz ilin-günün bu vaxtı bütpərəstliklə məşğul olur.
    Nəriman Nərimanov. Nə mənada?
    İosif Stalin. Doğru sualdır. “Nə mənada?” O, Trotskinin fanatı, Trotski isə onun kumiridir.
    Nəriman Nərimanov. İosif Vissarianoviç, düşünürəm ki, teatrla, incəsənətlə belə ciddi tərzdə maraqlanmağınız yaxşı haldır. Amma hər bir əsərdə və hər bir müəllifin dünyagörüşündə ideoloji xətt axtarmağınız anlaşılan deyildir. Sənət sənətkardan sərbəstlik tələb edir.

    Nadejda Alliluyeva və Gülsüm xanım gəlirlər.
    Nərimanovla Stalin qapıya yaxınlaşaraq xanımları qarşılayırlar.

    Nadejda və Gülsüm xanım. Salam. Bir daha xoş gördük.
    İosif Stalin. Salam, xanımlar.
    Nəriman Nərimanov. Salam. Hə, şəhəri gəzib dolaşa bildiniz?
    Nadejda Alliluyeva. Doğrusunu deyim ki, Bakı çox solğun görünür. Tiflisin yaşıllığından sonra bu cür boz bir şəhər...
    İosif Stalin. Bakı bu saat dünyanın diqqət mərkəzində olan bir şəhərdir. (Gülür). Nadya, bir də ki yerlibazlıq etmə.
    Nadejda Alliluyeva. Olsun... Amma Bakıda payızı elə bil ki rəssam çəkib...
    İosif Stalin. Hə, bu, başqa məsələ.
    Nəriman Nərimanov. Payızın da öz hüsnü var.
    İosif Stalin. Həmişə payız gələndə nədənsə Qorini xatırlayıram.
    Nadejda Alliluyeva. Mənsə hər dəfə Bakıya gələndə Xəzər dənizini görmək istəyirəm. Bilirsiz niyə?
    Gülsüm xanım. Maraqlıdır. Səbəb nədir?
    Nadejda Alliluyeva. Uşaq olanda dənizdə boğulurmuşam... Məni İosif Vissarianoviç xilas edib.

    Gülüşürlər.

    İosif Stalin. Nadyuşa düz deyir. Onda bu, əl boyda bir uşaq idi. Sahil gəzintisi zamanı birdən qızcığaz anasının əlindən qopub dənizə düşdü. Tez özümü suya atıb öz gələcək arvadımı xilas etdim.

    Gülüşürlər.

    Nadejda Alliluyeva. O vaxt mənim iki yaşım olub. Təbii ki, düz-əməlli xatırlamıram.
    İosif Stalin. Onda mənim iyirmidörd yaşım vardı. Sonra sürgün, həbs, inqilab illəri başladı. Nadyanı bir də illər sonrası, onyeddinci ildə gördüm. Elə görən kimi də vuruldum. Necə deyərlər, ilk baxışdan məhəbbət... Hər kəsin öz məhəbbət tarixçəsi olur. (Gülür). Yoldaş Nərimanov, necə bilirsiz, inqilabçı sevməlidir, ya yox?
    Nəriman Nərimanov. Qraf Lev Tolstoyun bir fikrini xatırlayıram. O deyirdi ki, “Любовь — это бесценный дар. Это единственная вещь, которую мы можем подарить и все же она у тебя остается”. (“Sevgi-elə bir misilsiz sərvətdir ki, biz onu kiməsə bağışlasaq belə, yenə özümüzdə qalır”-tərc.F.M.)
    İosif Stalin. Mən də Tolstoyun fikirlərinə şərikəm. Amma zənn edirəm ki, inqilabçı sevsə də evlənməmlidir. Düzdür, Marksın sevdiyi filosof Kant deyirdi ki, “в брачной жизни соединенная пара должна образовать как бы единую моральную личность”. (“Nigah həyatına girən birgə cütlük vahid əxlaqi şəxsiyyət mücəssiməsi olmalıdır”- tərc. F.M.). Amma mən Kantdan fərqli olaraq düşünürəm ki, hər kəs öz müstəqilliyini bütün hallarda qoruyub saxlamalıdır. Yəni Şərq filosoflarının dediyi o vəhdəti-vücuda ehtiyac yoxdur.
    Nəriman Nərimanov. Amma Marksın özü evlənməyə fərqli yanaşırdı. O, deyirdi ki, “Никто не принуждается к заключению брака, но всякий должен быть принужден подчиняться законам брака, раз он вступил в брак”. (“Heç kəs məcburən nigah bağlaya bilməz, lakin nigaha girən hər kəs nigahın qanunlarına məcburən tabe olmalıdır”- tərc.F.M.)

    Gülüşürlər.

    İosif Stalin. Düzü, mən bilmirəm qadınlar hansı tərəfi müdafiə edirlər?
    Nadejda Alliluyeva. Hər halda mən sevgiyə, ailəyə bolşeviklərdən fərqli yanaşıram...
    İosif Stalin. Bu, sənin öz işindir, Nadya.. Bir də ki, sən elə hər şeyə fərqli yanaşırsan. Yoldaşlar, bu adam işdə kimin arvadı olduğunu bildirmir. İşə tramvayla gedib-gəlir. (Əsəbi). Ağlına gələni danışır və sair...
    Nadejda Alliluyeva. İosif Vissarianoviç, yaxşı bilirsiz ki, mən həmişə ürəyimdən keçənləri olduğu kimi deyirəm.
    İosif Stalin. Bura bax, Nadya, sənə yüz dəfə demişəm ki, mənə belə rəsmi qaydada müraciət etmə. Hər halda biz ər-arvadıq səninlə.
    Gülsüm xanım. Yoldaş Stalin, görünür, bu xanımınızın Sizə dərin hörmətindən irəli gəlir.
    Nəriman Nərimanov. Əlbəttə, mən bu məsələdə İosif Vissarianoviçlə həmrəyliyimi gizlədə bilmərəm... (Gülür). Burada bir kişi həmrəyliyi də var təbii ki...
    Nadejda Alliluyeva. Nəriman Nəcəfoviç, mən öz ərimə həmişə, hər yerdə belə müraciət edirəm. Bəyəm indi bu müraciəti müzakirə etməyin yeridir? Əlbəttə, mən istər-istəməz İosif Vissarianoviçdən inciməli oluram.
    İosif Stalin. Aha... Yenə rəsmi.. Yenə “İosif Vissarianoviç”... Yox bir, “yoldaş Koba”... Axı mənim də inciməyə haqqım var.
    Nəriman Nərimanov. Mən belə başa düşürəm ki, bunlar bir zarafatdır.
    İosif Stalin. Zarafat niyə? Ciddi mövzuda ciddi söhbət gedir. Yox bir, bəlkə biz Rusiyada ər-arvadın bir-birinə necə müraciət etməsi barədə xüsusi bir qərar çıxarmalıyıq?
    Nadejda Alliluyeva. Hə, bu, pis olmazdı.
    İosif Stalin. Düz deyirsən?
    Nadejda. Onsuz da indi çıxarılan bir çox qərarlar özlüyündə gülüş doğurur.
    İosif Stalin. Kim gülür o qərarlara?
    Nadejda Alliluyeva. Xalq...
    İosif Stalin. Bəyəm sən xalqsan ki, xalq adından da danışırsan?
    Nadejda Alliluyeva. İosif Vissarianoviç, unutmayaq ki, biz burada qonağıq.
    İosif Stalin. Doğrudur. Yaxşı, bir suala da cavab versən pis olmazdı: xalq bizim hansı qərara gülür?
    Nadejda Alliluyeva. Məsələn, vaxtilə verilmiş dekretlərin birində deyilir ki, onsəkkiz yaşına çatmış hər bir bakirə qız respublikanın mülkiyyətidir. (Gülür). Mülkiyyət ha...
    İosif Stalin. Burada pis nə var ki? (Əsəbi). Məncə gülməli bir şey də yoxdur.
    Nadejda Alliluyeva. Hələ din və dindarlar haqda verilən qərarlar... Biz şəxsiyyət yetişdiririk, yoxsa taxta-şalban?
    Nəriman Nərimanov. İosif Vissarianoviç, Nadejda Sergeyevnanın dediklərində bir həqiqət var... Mən də dinlə bağlı verilən qərarı təqdir etmirəm..
    İosif Stalin. Siz hansı qərarı deyirsiz, yoldaş Nərimanov? Dinin dövlətdən ayrılmasını təqdir etmirsiz? Bəlkə istəyirsiniz ki, hakimiyyətdə mollalar və keşişlər təmsil olunsun? Bəlkə Lenin yoldaş hansısa qərarı çıxaranda din xadimləri ilə məsləhətləşməlidir? Bəlkə yeni dövrün yeni bir Qriqori Rasputinini tapıb gətirək Kremlə?
    Nəriman Nərimanov. Mən, əlbəttə, dinin dövlətdən ayrılmasının tərəfdarıyam. Lakin kilsə və məscidlərin dağıdılmasını qəbul edə bilmirəm. Burada bizim gənc bolşeviklər dəfələrlə məscidləri dağıtmağa cəhd ediblər. Mən qəti etirazımı bildirmişəm.
    İosif Stalin. Yəni o fitnə və cəhalət yuvaları bizə bu qədər lazımdır?
    Nəriman Nərimanov. Mən cəhalətin əleyhinəyəm. Bu barədə çoxlu bədii və publisistik əsərlərim var. Amma dinə qarşı bu cür münasibəti qəbul etmirəm. 1920-ci il mayın 26-da, yəni mənim verdiyim ilk sərəncamların birində yerli əhalinin milli adət-ənənələrinə və dini hisslərinə hörmətlə yanaşılması tələb olunurdu. Bu məsələdə XI Qırmızı ordu komandanlığı ilə mənim aramda xeyli ixtilaf da baş verib. Açığını deyim ki, mən çadranın atılmasında məcburiyyət işlənməsinə də qarşıyam.
    İosif Stalin. Çox maraqlıdır... Deməli, Siz dində nəsə müsbət şeylər də axtarırsız?
    Nəriman Nərimanov. Mən nə üçün gizlətməliyəm, belə düşünürəm ki, dini adamların təsəvvür və düşüncəsindən belə tezliklə, həm də zorla çıxarmaq mümkün deyildir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nərimanov deyirdi: “Bəs kilsəni dövlətdən ayırmaq nə deməkdir? Bu ancaq o deməkdir ki, kilsəni, dini dövlətin təsirindən azad etmək lazımdır. Bu o deməkdir ki, ruhanilər: mollalar, keşişlər kənardan heç bir təsir olmadan dini, şəriəti təbliğ etsinlər. Kilsəni dövlətə tabe etmək mollalara, keşişlərə pul, qızıl, vəzifə, rütbə verib satılmaz və alınmaz əsl dinin tələblərini deyil, dövlətə lazım olan şeyləri təbliğ etməyə məcbur etmək deməkdir. Din, iman azad olmalıdır. İman şəxsi bir işdir; onu satmaq və almaq olmaz, zorla bir adamı bir dinə gətirmək olmaz”.

    İosif Stalin. Siz dinin necə bir bəla olduğunu hiss etmirsiz, yoldaş Nərimanov.
    Nəriman Nərimanov. O, dinə münasibətin özündən qaynaqlanan bir məsələdir.
    İosif Stalin. Onda bizim çar zamanından fərqimiz nədədir?
    Nəriman Nərimanov. Yoldaş Stalin, mən bu fərq barədə dəfələrlə yazmışam.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nərimanov deyirdi: “Nikolay keşişlərinin və missioner İlminski kimilərinin nə kimi işlər gördüyü hamımızın yaxşı yadındadır. Bunlar pula, rütbəyə və vəzifəyə satılaraq sizin içərinizdə xristianlığı yayırdılar. Rusiya müsəlmanlarının baş ruhanisi olan bizim müfti Sultanov da rus dövlətinin sabiq çarı Nikolayın puluna cəsus sifətilə Məkkəyə getmişdi. Budur, belə biabırçı şeylər olmamaq üçün, dinin, imanın, hər bir şəxsin və müəyyən bir xalqın müqəddəs hissinin təhqir və zəlil edilməməsi üçün bəlanın kökünü çıxarıb atmaq lazımdır”.

    İosif Stalin. Bəlkə biz uşaqların kütləvi şəkildə dini məktəblərə getməsinə də oturub sakitcə tamaşa edək?
    Nəriman Nərimanov. “Hökumət müəyyən proqramla öz məktəblərini açır, təhsili icbari və pulsuz elan edir. Hökumət yalnız müəyyən dərslərin keçilməsinə pul verir: lakin uşaqlarına bu dərslərdən əlavə başqa elmləri də oxutmaq istəyənlər hökumət məktəblərinin məşğələlərindən kənar bir vaxtda öz pulları ilə onları oxutdura bilərlər”.
    İosif Stalin. Bəlkə biz uşaqlara İncil, Tövrat, Quran dərsləri də tədris edək?
    Nəriman Nərimanov. “Əgər uşaqlar nahardan sonra ruhani məktəbinə gedib Quran oxusalar, yaxud şəriət dərsi keçsələr, buna mane olmaq lazım deyil”.
    İosif Stalin. Sonra?
    Nəriman Nərimanov. Sonra? (Pauza). Axı o məscid və kilsələr həm də mədəniyyət abidələridir. Biz məbədləri nə üçün dağıtmalıyıq, yoldaş Stalin?
    İosif Stalin. Əlbəttə, mən bütün bunları bir qara yumor kimi qəbul edirəm. Biz ateistlərin dövlətini qururuq. Biz teoloji dövlət bina etmirik. Biz dinə və dindarlara qarşı bundan sonra da amansız olacağıq. Bu, bizim kredomuzdur.
    Nəriman Nərimanov. Mən öz çıxışlarımda dəfələrlə demişəm, yenə də deyirəm: biz rus bolşeviklərinin dinə və dindarlara münasibətdə buraxdığı səhvləri təkrar etməməliyik.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nəriman Nərimanovun dostu, tanınmış yazıçı Məmməd Səid Ordubadi 1920-ci ildə Nərimanovun qəbulunda olarkən şahidi olduğu bir hadisəni belə xatırlayırdı: “Gündüz saat 11-də icazə alıb doktorun qəbul salonuna getdik. O bizi olduqca gülər bir üzlə qəbul etdi. Rəsmi qəbuldan sonra doktorun əmri olmadan bizə çay gətirdilər. Bu əsnada buzovnalı molla Mirzə Əlinin görüşə gəldiyini xəbər verdilər. Doktor onun gəlməsinə icazə verdi. O içəri girən kimi doktoru qucaqlayıb öpdü, doktor da onu çox səmimiyyətlə öpdü. Mən inqilab rəhbəriylə bir nəfər mollanın əlaqəsində olan bu qədər səmimiyyətə təəccüb etdim”.

    İosif Stalin. Yaxşı... Doktor, bağçaya enək. Hər halda Sizinlə bütün mövzularda söhbət etmək mümkündür. Təbii ki, mübahisəli momentlərlə birlikdə.
    Nəriman Nərimanov. Hesab edirəm ki, köhnə məsəl yenə öz qüvvəsində qalır: hər cür həqiqət yalnız mübahisədən meydana gəlir.
    İosif Stalin. Hətta, həqiqətin də öz dərəcəsi olmalıdır. (Gülür). Həm də baxır onu kim deyir...

    Nəriman Nərimanov və İosif Stalin çıxırlar.

    Nadejda Alliluyeva. İosif Vissarianoviç həmişə belədir.
    Gülsüm xanım. Nə mənada?
    Nadejda Alliluyeva. O mənada ki, mübahisə etməyi sevir.
    Gülsüm xanım. Bizdə belə bir məsəl var: Mübahisəsiz, hətta dava-dalaşsız ev olmaz... (Gülür). Kişi ilə qadın arasında mübahisə adi bir şeydir.
    Nadejda Alliluyeva. Gülsüm xanım, Moskvaya yolunuz düşəndə bizə də baş çəkin.
    Gülsüm xanım. Mütləq... Sizinlə belə yaxından tanışlığa şad oldum.
    Nadejda Alliluyeva. Mən də çox məmnun oldum, Gülsüm xanım.
    Gülsüm xanım. Deməli Siz Bakıya İosif Vissarianoviçlə gəlməmisiz?
    Nadejda Alliluyeva. Xeyr. Mən ondan əvvəl çıxmışam Moskvadan. Vladiqafqazda və Tiflisdə qohumlarım var. Gəlib onlara baş çəkdim. Ərimin buraya gəldiyini eşidib dedim ki, qoy mən də doğulduğum şəhərə baş çəkim. Necə deyərlər, dünya ölüm-itim dünyasıdır.
    Gülsüm xanım. Hələ cavansız, ölümdən danışmaq tezdir. (Pauza). Bəs burada-Bakıda necə, yaxınlarınız varmı?
    Nadejda Alliluyeva. Bakıda ata-anamın dostları çoxdur. Amma mənim özümün burada tanıdığım çox az adam var...
    Gülsüm xanım. Belə də olmalıdır... Axı Sizin həyatınız əsasən Petroqrad və Moskva ilə bağlı olub...
    Nadejda Alliluyeva. Elədir... Moskvada mənim tanışlarım çoxdur, amma rəfiqələrim çox azdır. Ən çox Polina ilə, bir də Mariya ilə oturub-dururam. Güman edirəm ki, siz Mariyanı tanımırsız. Vaxt gələr, mən onu Sizinlə tanış edərəm. Bəs Polinanı necə, onu da tanımırsız?
    Gülsüm xanım. Təəssüf ki, yox.. Tanış deyiləm.
    Nadejda Alliluyeva. Polina Semyonovna Molotovun arvadıdır. Onlar bir-birini hədsiz dərəcədə çox sevirlər. Bu xanımın işgüzarlığını İosif Vissarianoviç də çox bəyənir. Onun əri Vyaçeslav Mixayloviç çox ziyalı bir adamdır. Açığını deyim ki, mənim tanıdığım inqilabçılar arasında bu cür savadlı, alicənab adamlar çox azdır.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Vyaçeslav Mixayloviç Molotov 1890-cı ildə doğulub. SSRİ-nin Baş naziri (XKS-in sədri), xarici işlər naziri olmuşdur. Polina Semyonovna Jemçujinanın əridir. Stalinin vəfatından sonra bir müddət öz yüksək postunu qoruyub saxlasa da, sonralar Xruşşov tərəfindən sıxışdırılmış, partiyadan qovulmuşdur.

    Gülsüm xanım. Mən Vyaçeslav Mixayloviçi tanıyıram. Onu dəfələrlə Kremldə görmüşəm.
    Nadejda Alliluyeva. Bəli, Onun Məriman Nəcəfoviçlə xoş ünsiyyəti var. Amma Polinasız Molotov bütöv görünmür. (Gülür). Polina onun təkcə yarı deyil, həm də yarısıdır.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Jemçujina 1897-ci ildə anadan olub. Əsl ad –soyadı Perl Karpovskayadır. Yəhudi dərzinin ailəsində doğulub. 1921-ci ildə Vyaçeslav Mixayloviç Molotovla ailə qurub. Stalinin arvadı Nadejda Alliluyevanın yaxın rəfiqəsi olub. Jemçujina yüksək dövlət postlarında olub. SSRİ balıq sənayesi naziri, habelə yüngül sənaye naziri vəzifəsində çalışıb.
    1948-ci ildə partiyadan xaric edilmiş, 1949-cu ildə “yəhudi millətçiləri ilə uzun illər cinayət əlaqəsinə görə” maddəsi ilə həbs olunub. Onunla bərabər bir sıra yaxın qohumları, habelə qardaş və bacısı da həbs edilmiş və məhbəsdə həlak olmuşlar. Stalin ölən günün səhəri Beriyanın əmri ilə həbsdən azad olunaraq partiyaya bərpa olundu. Ömrünün sonunacan Stalin ideyalarına sadiq qalıb.1970-ci ildə vəfat edib.

    Gülsüm xanım. Nadejda Sergeyevna, biz sizi daha çox bakılı kimi tanıyırıq.
    Nadejda Alliluyeva. Gülsüm xanım, əvvəla mənə öz adımla müraciət edin, yəni sadəcə Nadejda. Nadya desəniz lap yaxşı olar. Düz deyirsiz, mən Bakıda anadan olmuşam. Amma atam Voronejdə doğulub.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nadejda Alliluyevanın atası, yəni Stalinin qaynatası Sergey Yakovleviç Alliluyev 1866-cı ildə Voronej quberniyasında doğulmuşdu. O, 12 yaşından əmək fəaliyyətinə başlamışdı 1890-cı ildə Vladiqafqaza, sonra isə oradan Tiflisə gəlmişdi. Sergey Tiflis sakini Olqa Yevengelyevna Fedorenko ilə evlənmişdi. Alliluyev Tiflisdə Maksim Qorki ilə tanış olmuşdu. İnqilabi fəaliyyətə qoşulduğu üçün Qafqazda yaşamağı qadağan olunmuşdu. Sonralar Rostova, oradan da Peterburqa gəlmişdi. Onun Peterburqdakı 10-cu Rojdestvenski küçəsində yerləşən 17-ci binadakı mənzilində bir müddət Stalin və Lenin yaşamışdı. İnqilabdan sonra Sergey Yakovleviç Alliluyev eıektrikləşmə sənayasi sahəsində işləmişdi. O, 1945-ci ildə vəfat etmiş, Novodeviçye qəbristanlığında dəfn edilmişdi.

    Nadejda Alliluyeva. Bizim ailə Gürcüstandan- yamyaşıl Didubedən sonra bomboz Bakıya düşmüşdü. Əlbəttə, biz burada darıxırdıq. Amma Bakıdan kənarda yaşamaq da çətin idi. Çünki Bakıda iş vardı.
    Gülsüm xanım. Ananız sağdır?
    Nadejda Alliluyeva. Bəli. Anam sapsağlamdır. Maşallah, göz dəyməsin, özü də məndən cavan görünür. Bilirsizmi, mən ata tərəfdən bir az qaraçı, ana tədəfdənsə bir az almanam. (Gülür). Görünür, ona görə də məni həm asiyalıya bənzədirlər, həm afrikalıya.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nadejda Alliluyevanın anası 1877-ci ildə doğulub, 1951-ci ildə vəfat etmişdir.

    Gülsüm xanım. Qardaş- bacıdan nəyiniz var, Nadya?
    Nadejda Alliluyeva. Ailədə iki qardaş, iki də bacıyıq. Bizim çox mehriban ailəmiz var. Böyük qardaşım Pavel hərbçidir. Vətəndaş müharibəsində iştirak edib.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Alliluyevlər ailəsinin övladları sonralar Stalinin qəzəbinə tuş oldu. Svetlananın böyük qardaşı Pavel Alliluyev 1894-cü ildə doğulmuşdu. Sovet hərbçisi idi. Stalinin apardığı repressiyaya qarşı çıxmış, bu barədə Baş katibə yazılan məktuba imza atmışdı. 2 noyabr 1938-ci il tarixdə vəfat etmişdi. Ölümünün səbəbi-güclü zəhərlənmə idi.

    Gülsüm xanım. Gərək ki, o biri qardaşınız Stalin yoldaşla bir yerdə çalışır.
    Nadejda Alliluyeva. Bəli, Fyodor İosiflə bir komissarlıqda çalışıb. Amma indi xəstədir, əlildir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nadejdanın digər qardaşı Fyodor Alliluyev 1898-ci ildə doğulmuşdu. Saritsın və Petroqrad uğrunda gedən döyüşlərdə iştirak etmişdi. Səhhətində yaranan problemlə bağlı hələ gənc ikən pensiyaya çıxmışdı. 1955-ci ildə vəfat etmiş, Novodeviçye qəbristanlığında dəfn edilmişdi.

    Gülsüm xanım. Bacınız Anna da Moskvada yaşayır?...

    Nadejda Alliluyeva. Bəli. (Gülür). Evin sonbeşiyi olsam da, hamını arayıb-axtarmaq mənim üzərimə düşüb. Anna çox istedadlı xanımdır. O, özü ilə ciddi məşğul olsa, yaxşı bir yazıçı kimi yetişə bilərdi.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nadejdanın bacısı Anna Sergeyevna Alliluyeva-Redens 1896-cı ildə doğulmuşdu. 1946-cı ildə “Sovetski pisatel” nəşriyyatında onun “Xatirələri” çap olunduğdan sonra Sovet mətbuatında hücumlara məruz qalmış, 1948-ci ildə Polina Semyonovna Jemçujina ilə birgə həbs olunmuşdu. O, Stalin öləndən sonra bəraət almışdır.

    Gülsüm xanım. Bilirəm, Anna Sergeyevnanın əri Stanislav Redens çekistdir.
    Nadejda Alliluyeva. Bəli, o, lap yaxınlarda Xarkov quberniyasının çekisti kimi fəaliyyətə başlayıb.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nadejdanın bacısı Anna Sergeyevnanın əri, yəni Stalinin bacanağı Stanislav Franseviç Redens milliyyətcə polyak idi, 1892-ci ildə anadan olmuşdu. Gənc yaşlarından “çekist” kimi fəaliyyətə başlamışdı. Ukraynada aparılan böyük repressiyanın fəal təşkilatçılarından və icraçılarından biri olmuşdu. 1937-ci ildən SSRİ Ali Sovetinin deputatı, 1938-ci ildəndə Kazaxıstan Daxili işlər naziri olmuşdu. 1938-ci ildə işdən azad edilmiş, 1940-cı ildə güllələnmişdir. Deyilənə görə, Redens Dzerjinskinin, “dəmir Feliksin” yaxın qohumudur. Hətta, bəzi sənədlərdə onların dayı-bacıoğlu olduğu qeyd edilir.

    Nadejda Alliluyeva. Mariya ilə mən rəfiqəyəm.
    Gülsüm xanım. Bəli, bayaq dediniz.
    Nadejda Alliluyeva. Mariya Korona əvvəl ərdə olub. İndi təkdir, daha doğrusu, oğlu Anatoli ilə yaşayır.
    Gülsüm xanım. Bəs İosif Vissarianoviç Sizin onunla əlaqənizə niyə belə soyuq yanaşır?
    Nadejda Alliluyeva. Bunu izah etmək çətindir... Bəlkə də asandır. Bilirsizmi, Mariya əslən İspaniyadan olan yəhudi ailəsinin qızıdır. O, olduqca gözəldir...
    Gülsüm xanım. İosif Vissarianoviç gözəlliyi qiymətləndirir. (Gülür). Bunu bilmək üçün təkcə Sizə baxmaq kifayətdir.
    Nadejda Alliluyeva. Təşəkkür edirəm xoş sözlərə görə, Gülsüm xanım... (Gülür). Hə, onu deyirəm, Matiya Tbilisidə məşhur operalarda oxuyur. Vokalistdir. Gülsüm xanım, amma... Amma bir “əmma” var bizim Mariya ilə tanışlığımızda... İosifi də elə bu “əmma” qıcıqlandırır.
    Gülsüm xanım. O, nə “əmmadır” elə?
    Nadejda Alliluyeva. Yəqin bilirsiz, İosifin birinci arvadı mərhum Yekaterina Semyonovna Svanidze çox tez ölüb, iyirmiiki yaşında. Stalin ona Kato deyirmiş...
    Gülsüm xanım. Bilirəm. Onların bir oğlu da olub...
    Nadejda Alliluyeva. Bəli, Yakovdur, biz ona Yaşa deyirik. Bax, mən İosif Vissarianoviçə həmişə deyirəm ki, qoy Yaşa gəlib bizdə yaşasın. O, hələ fikirləşir. Bu adam çox soyuqqanlıdır.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Yakov Cuqaşvili 1907-ci ilin 18 mart tarixində Gürcüstanın Kutaisi şəhəri yaxınlığında yerləşən Borji kəndində anadan olmuşdur. 14 yaşına qədər Tbilisidə xalasının himayəsində qalır. 1921-ci ildə dayısı Aleksandr Svanidze öz bacısı oğluna Moskvaya gedib ali təhsil alması barədə məsləhət verir. Moskvaya getməmişdən əvvəl Yakov sadəcə gürcü dilini bilirdi, ancaq paytaxtda olduğu müddət ərzində rus dilinidə mükəmməl formada mənimsəmişdir. Yakovun atası Stalin ilə çox az ünsiyyəti olmuşdur.
    Yakov 1925-ci ildə 18 yaşı olarkən, 16 yaşlı yəhudi qızı Zoya Qunina ilə evlənmişdi. Stalin bu nikaha qarşı çıxır. Yakov əsəbiləşib özünü güllə ilə vurur və sağ qalır. Stalin istehza ilə deyir ki, “bu heç düz-əməlli atəş aça da bilmir”.
    Stalin oğlunu o qədər də sevmirdi. Hətta,deyilənə görə ikinci arvadı Nadejdanı öz oğluna qısqanırdı.
    Sonralar Yakov artilleriya akademiyasına daxil olur. 30-cu illərin əvvəllərində Yakov Olqa Pavlovna Qolışeva ilə tanış olur. Qız Moskvaya Urüpinskdən –Stalinqrad vilayətindən gəlmişdi. Amma onlar az müddətdən sonra ayrıldılar. 10 yanvar 1936-cı il tarixdə onların Yevgeni adlı övladları dünyaya gəldi.
    1936-cı ildə Yakov balerina Yuli Meltserlə evləndi. Yakov balerinanın əri Nikolay Bessarabla əlbəyaxa vuruşmuş, nəhayət, öz istəyinə nail olmuşdu. Bu nikahdan Qalina adlı qızları doğulmuşdu. Nikolay Bessarab sonradan həbs edilərək öldürüldü.
    Müharibə başlanan zaman cəbhə bölgəsinə yollanan Yakov burada topçu birliyində döyüşə başlayır. O, 1941-ci ilin yay aylarında qanlı Smolensk döyüşlərinin birində əsir düşür. Əsir Yakov Berlin şəhəri yaxınlığında yerləşən Zaksenhauzen həbs düşərgəsinə gətirilir. Almanlar Yakovu Stalinqrad döyüşü zamanı sovet ordusuna əsir düşmüş feldmarşal Fredrik Paulus ilə dəyişdirmək istəyirlər. Mənbələrdə Stalinin bu təklifə müxtəlif cavablar verdiyi göstərilmişdir. Həmin cavablardan ən məşhuru: “Bir feldmarşalı leytenanta dəyişmərəm cavabıdır”. Digər bir cavab: “Yakov kimi milyonlarla oğlum var. Ya onları da Yakov ilə birlikdə azad edərsiniz, ya da oğlum onlarla eyni taleni yaşamalıdır”-olmuşdur.
    Amma diqqəti daha mühüm bir informasiya da cəlb edir. Hələlik fakt kimi tam təsdiqlənməmiş bir mülahizəyə görə, Adolf Hitler sovet əsirliyində olan bacısı oğlu Leo Raubalı Stalinin oğlu Yakov ilə dəyişdirmək istəmiş, ancaq bu təklif də Stalin tərəfdinən rədd edilmişdir. Yakov Cuqaşvili Zaksenhauzen həbs düşərgəsində saxlanılan zaman düşərgədən qaçmaq istəyərkən elektrik tellərinə toxunaraq həlak olmuşdur.

    Gülsüm xanım. Yakov indi haradadır?
    Nadejda Alliluyeva. Nənəsinin yanında. Ona Stalinin anası Keke xala baxır.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Stalinin anası Yekaterina Georgiyevna Geladze 1858-ci ildə doğulub. Onu hamı Keke deyə çağırırdı. O, onyeddi yaşında ikən Vissarion Cuqaşviliyə ərə getmişdi. Vissariona Beso deyirdilər. Ailənin ilk iki övladı –Mixail və Georgi ard-arda ölmüşdü. Gələcək Baş katib əslində 6 dekabr 1878-ci ildə doğulub, amma çox vaxt bu tarix bir il geri çəkilərək 1879-cu il kimi göstərilir.
    Vissarion tez-tez içir, keflənir, evdə dava-dalaş salır, oğlunu döyürdü. Yekaterina 1890-cı ildə ərindən ayrıldı. O, daim çalışırdı ki, oğlu yaxşı təhsil alsın, yüksək çinli din xadimi olsun.
    Yekaterina Georgiyevna Tiflisdə sadə bir həyat keçirmiş, cəmi bir dəfə -1931-ci ildə Moskvaya, oğlunun yanına getmişdi.
    Stalin anası ilə sonuncu dəfə 1935-ci ildə görüşmüşdü.
    Yekaterina Geladze 4 iyun 1937-ci ildə Tiflisdə, Müqəddəs David kilsəsinin yaxınlığındakı Mtamsminda panteonunda dəfn edilmişdir.

    Nadejda Alliluyeva. Hə, söhbətimiz harada qaldı? (Gülür). Yadıma düşdü, Mariyanın sevgisində... Məsələ burasındadır ki, Mariya ilə Katonun qardaşı Aleksandr Semyonoviç bir-birini çox sevir.
    Gülsüm xanım. Burada pis nə var ki?.. Sevgidən gözəl nə var bu dünyada?
    Nadejda Alliluyeva. Eh, Gülsüm xanım... İosif Vissarionoviçin xasiyyətindən baş açmaq üçün onunla bir ömür yaşamaq azdır. (Pauza). Hətta, Stalini tanımaq üçün onun arvadı olmaq da azdır... O, adamların şəxsi həyatına qarışmağı, yumşaq desəm, xoşlayır.
    Gülsüm xanım. Belə çıxır ki, Sizin o xanımla dostluq etməyinizi Stalin yoldaş istəmir.
    Nadejda Alliluyeva. Bəli. Ona görə əsəbiləşib. O, istəmir ki, keçmiş qaynı Aleksandr Svanidze o gözəl xanımla, yəni Mariya ilə evlənsin. Mənim Mariyaya isti münasibətim də onu çox qıcıqlandırır. Halbuki İosif Vissarianoviç vaxtilə Mariyanın səsinin vurğunu olub.
    Gülsüm xanım. Hmmm... Yaxşı, bəs Aleksandr Svanidzenin özü bu işə necə baxır?
    Nadejda Alliluyeva. O, deyir ki, Stalin getsin öz işi ilə məşğul olsun. Mən sevdiyim qadınla evlənəcəm. İndi onlar evlənməyə hazırlaşırlar.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Mariya ilə Aleksandr Svanidze 1921-ci ildə ailə qurdular. 1927-ci ildə onların Cenni adlı övladı dünyaya gəldi. Svanidzelər öz həyatlarını yaşayırdılar.

    Gülsüm xanım. Nadya, məncə hər şey yaxşı olacaq.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Opera müğənnisi Mariya Anisimovna Svanidze (Korona) 1939-cu ildə həbs olundu, 1942-ci il mart ayının üçündə “NKVD”-nin çıxardığı qərara əsasən güllələndi. Mariyanın bacısı Mariko da “xalq düşməni” kimi ölümə məhkum olundu.

    Nadejda Alliluyeva. Gülsüm xanım, mənim ərim çox mürəkkəb adamdır. O, yeri gəlsə lap öz yaxın adamının üstünə də gedə bilər.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Aleksandr Semyonoviç Svanidze 1886-cı ildə Gürcüstanda doğulub. Stalinin birinci arvadının qardaşı, opera müğənnisi Mariya Anisimovna Svanidzenin (Korona) əri. Stalinin ən yaxın dostlarından biri.Tanınmış bolşevik, tarixçi və iqtisadçı. Şota Rustavelinin “Pələng dərizi geymiş pəhləvan” poemasını gürcü dilindən ruscaya tərcümə edib. 1937-ci ildə ildə “yejovçu” və “alman casusu” kimi şərlənərək həbs olunub. Həbsxanada ona təklif olunub ki, Stalinin adına əfv məktubu yazsa, qaynı onu bağışlayacaq. Aleksandr Semyonoviç əsəbiləşərək deyib: “Axı mən Stalindən nə üçün əfv olunmağımı xahiş etməliyəm?Bəyəm bir cinayətim olub?” O, bağışlanma xahişi etmədi. Müharibə başlayandan az sonra, 1941-ci il avqust ayının 20-də güllələndi. Stalin qaynının əfv ərizəsi yazmadığını eşidərkən istehza ilə belə deyib: “Bir buna bax, gör necə qürurludur, ölümü xahişdən üstün bilib”.

    Gülsüm xanım. Hər kəs öz yaxınlarına diqqət göstərməlidir. Hətta, imkanı varsa lap elə tanımadığı adamlara da kömək etməlidir.
    Nadejda Alliluyeva. İosif Vissarianoviç üçün doğma və yad adam anlayışı yoxdur. Onun üçün yalnız “bolşevik” və “antibiolşevik” məfhumları var. Doğrusu, mən get-gedə həddindən artıq siyasiləşmiş bu həyatdan bezməyə başlayıram.
    Gülsüm xanım. Nəriman bəy, həmişə deyir ki, adamları siyasi mənsubiyyətinə görə bölmək düzgün deyil.
    Nadejda Alliluyeva. Elə ilk baxışdan görünür ki, Nəriman Nəcəfoviç çox ziyalı, yumşaqürəkli bir adamdır. Mən bilirəm, o, həm gözəl həkim, həm də istedadlı yazıçıdır.
    Gülsüm xanım. Nəriman bəy insanlara çox diqqət yetirir. O, hələ uşaq vaxtından çətinliyin nə olduğunu görüb. Onların çox böyük bir ailəsi olub.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nəcəf kişinin doqquz övladı olmuşdur: Salman, Mərziyə, Rza, Rizvan, Fatma, Səkinə, Rizvan (ölən uşağın adı verilib), Nəriman, Zöhrabanu.
    Kərbəlayi Nəcəf böyük ailəni çox çətinliklə dolandırırdı. Buna baxmayaraq, oğlu Salmanı təhsil almaq üçün mərsiyəxan Hacı Molla Tağının mədrəsəsinə göndərmişdi. Salman on yaşında ikən Quranı oxumağı bacarır, Sədi Şirazinin «Gülüstan» əsərini əzbər söyləyirdi. Bu, Kərbəlayi Nəcəfi sevindirirdi. Çünki o, böyük oğlunun din xadimi olmasını istəyirdi. Məhz elə bu arzu ilə də onu Tiflis ruhani məktəbinə qoymuşdu. Lakin Kərbəlayi Nəcəfin tez-tez xəstələnməsi, ailə vəziyyətinin ağırlığı Salmana öz təhsilini davam etdirməyə imkan verməmişdi. Buna görə də ana babası Hacı Məmmədqasım onu bir peşə sahibi etmək üçün tacir Hacı Sadığın yanına şagird göndərmişdi. Bu, ailənin ümumi maddi vəziyyətini bir az yüngülləşdirmişdisə də, elə bir ciddi dönüş yaratmamışdı.
    Salman hər yerdə haqsızlığa, zorakılığa rast gəlir, ona görə də iş yerini tez-tez dəyişirdi.

    Həyat çətinlikləri ilə üz-üzə gələn Salman ruhdan düşmür, ciddi mütaliə edir, xalq üçün yararlı bir adam olmaq arzusu ilə yaşayırdı. Onun öz təhsilini yarımçıq qoyması anası Həlimə xanıma dərd olmuşdu. Buna görə də o, kiçik oğlu Nərimanı hökmən oxudacağına and içmişdi. Bu, ailədə hamının arzusu idi. Çünki Nəriman hələ kiçik yaşlarından öz ağıllı davranışı, iti zəkası, həssaslığı ilə diqqəti cəlb etmişdi.

    Salman tez-tez bacı və qardaşlarını başına toplayar, onlara Sədinin, Hafizin, Vaqifin, Zakirin, Puşkin və Lermontovun şeirlərindən oxuyardı. Nəriman eşitdiyi şeirlərin çoxunu əzbər söyləyərdi. Balaca qardaşının elmə, ədəbiyyata coşğun həvəsi Salmanın qəlbində ümid çırağı yandırmışdı. O, əmisi Əlimirzənin köməyi ilə Nərimana ərəb və rus əlifbasını öyrədir, onu Qafqaz şeyxülislamının nəzarəti altında olan altısinifli məktəbə hazırlayırdı. Nəhayət, Nəriman 1879-cu ildə Tiflis ruhani məktəbinə daxil olur. Zaqafqaziya maarif müfəttişliyinə tabe olan bu məktəbdə proqrama şəriət dərsi, Azərbaycan, fars və ərəb dillərinin tədrisi daxil edilsə də, təhsil əsasən rus dilində keçirilirdi. Buna görə də Nəriman ciddi çalışır, çoxlu mütaliə edirdi. İlk təhsil müvəffəqiyyətlə başa çatır. Nəriman 1885-ci ildə məktəbi bitirir, təhsilini davam etdirmək üçün Qori şəhərindəki Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasına hazırlaşır.

    Nadejda Alliluyeva. Yəqin ki, İosif mənimlə bir müddət danışmayacaq. O, hərdən uşaq kimi küsü saxlayır.
    Gülsüm xanım. Eybi yox, Nadya... Yolda barışarsız... (Gülür). Qatarla hələ bir neçə gün yol gedəcəksiniz.
    Nadejda Alliluyeva. Eh, Siz lap xoşbəxtlikdən danışırsız ki, Gülsüm xanım. Bəyəm mən Moskvaya ərimlə bir yerdə gedəcəyəm ki? Xeyr. Mən öz “marşrutumla” çıxıb gedəcəyəm. O isə öz dəstəsi ilə yolboyu hələ çox tədbirlərdə iştirak edəcək.
    Gülsüm xanım. O, nə tədbirlərdir elə?
    Nadejda Alliluyeva. Bolşeviklərə Lenin yoldaşın tövsiyyələrini çatdıracaq... (Pauza). Mən isə tez getməliyəm. Həm də burada Sizə çox mane olmaq, daha doğrusu əl-ayağınıza dolaşmaq istəmirəm. Oğlunuzu da gördüm. Çox qəşəng oğlandır. Böyüyəndə qızların ürəyinə od salacaq.
    Gülsüm xanım. Mənim oğlum çox dinc, sakit uşaqdır.
    Nadejda Alliluyeva. Görünür, böyüyəndə o da atasına oxşayacaq... Hər bir oğlan uşağı öz atasına oxşamalıdır. Mən indi uşaq gözləyirəm... (Pauza). O, burada ürəyimin altında çırpınır. (Əlini ürəyinin üstünə qoyub gülümsəyir). Mən onun varlığını hiss edirəm. Ürəyimə damıb, oğlum olacaq və o da atasına oxşayacaq.

    Gülüşürlər.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Həqiqətən, bir müddət sonra Stalinin oğlu dünyaya gəldi. Vasili Stalin 24 mart 1921-ci il tarixdə doğulub. Təyyarəçi idi. İyirmi yaşında kapitan rütbəsində könüllü olaraq cəhbəyə getmişdi. 1942-ci ildən polkovnik, 1946-cı ildə general-mayor, 1947-ci ildən general- leytenant idi. Atası öləndən sonra bir neçə dəfə mühakimə olunmuş, hətta antisovet fəaliyyətinə görə səkkiz il həbs cəzası almışdı.1960-cı ildə həbsdən azad edilmiş, Kazan şəhərinə göndərilmişdir.19 mart 1962-ci il tarixdə Kazanda vəfat etmiş, oradakı Arsk qəbristanlığında dəfn edilmişdir.
    Anasını erkən itirən Vasili lap erkən yaşlarından siqaret çəkməyə, içməyə başlamışdı.
    Rəsmən üç dəfə evlənmişdi. Vasili qadınlar arasında çox populyar, sevimli bir adam idi. O, həyatının sonunda içkiyə qurşanmışdı.

    Gülsüm xanım. Allah bütün övladları xoşbəxt etsin.
    Nadejda Alliluyeva. İosif Vissarianoviçin yanında Allah sözünü işlətsəniz od püskürər. O, özünü ən dönməz ateist hesab edir.
    Gülsüm xanım. Nəriman bəy xurafata nifrət edir, amma təmizürəkli dindarlara hörmətlə yanaşır.
    Nadejda Alliluyeva. Düz edir. Mən də o cür fikirləşirəm. İosif Vissarianoviç Nəriman Nəcəfoviçdən həmişə ehtiyat edir. Düzü, bunun nə ilə bağlı olduğunu deyə bilmərəm. Düşünürəm ki, bu, nə qorxudur, nə də hörmət... Mən az qala bütün günü Lenin yoldaşla üzbəüz kabinetdə işləyirəm. Onun dəftərxanasında. Nəriman Nəcəfoviçi dəfələrlə Vladimir İliçin yanında görmüşəm. Onlar çox vaxt ikilikdə uzun –uzadı söhbət edirlər. Bəzən görürsən ki, bu söhbətə İosif Vissarianoviç də qoşulur. Mən bilirəm, onlar ən çox milli məsələləri müzakirə edirlər. Axı bizim ölkə çoxmillətlidir və milli məsələdə də çoxlu problemlər var. Vladimir İliç bu sahədə olan problemlərlə bağlı tez-tez Stalinə və Nərimanova müraciət edir. Mən özüm çox görmüşəm, Lenin yoldaşın yanında söhbət başa çatdıqdan sonra Nəriman Nəcəfoviçi adətən İosif Vissarianoviç yola salır. Mənə elə gəlir ki, o, bunu Lenin yoldaşın təşəbbüsü ilə edir. Vladimir İliç Qafqazdakı adət-ənənələrə yaxşı bələddir.
    Gülsüm xanım. Nəriman bəy Lenin yoldaşın xətrini çox istəyir.
    Nadejda Alliluyeva. Bilirəm... Yaxşı, Gülsüm xanım, bəs oğlunuzun adı nədir?
    Gülsüm xanım. Adı Nəcəfdir... Nəcəf.
    Nadejda Alliluyeva. Hə, deməli əriniz oğlunuza öz atasının adını verib? Yaxşı addır. Sizdə bir məsəl var, deyirlər ki, adıyla böyüsün.
    Gülsüm xanım. Sağ olun. Minnətdaram.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nəcəf Nərimanov 2 dekabr 1919-cu ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur.
    Görkəmli dövlət xadimi, yazıçı-dramaturq Nəriman Nərimanovun yeganə oğlu qvardiya baş leytenantı Nəcəf Nərimanov Stalinqrad döyüşlərində igidlik göstərmiş, birinci dərəcəli "Vətən Müharibəsi" ordeni və "Stalinqradın müdafiəsinə görə" medalı ilə təltif olunmuşdur.
    Moskva şəhərindən hərbi xidmətə çağırılmışdır. Tağım komandiri kimi qulluq etmişdir.
    1943-cü il sentyabr ayının onunda həlak olmuş, Ukrayna Respublikasının Donetsk vilayətinin Volnovaxa şəhərində dəfn edilmişdir.

    Nadejda Alliluyeva. Sizin eyvandan Xəzər çox aydın görünür.
    Gülsüm xanım. Bəli. İstəsəniz bir az da yuxarı çıxa bilərik. Qorxmayın, ta dənizdə batmazsınız.

    Gülüşürlər. Nadejda Alliluyeva və Gülsüm xanım çıxırlar. Nəriman Nərimanovla İosif Stalin daxil olur.

    Nəriman Nərimanov. Mən belə hesab edirəm ki, Kiçik xan, bir çox yazıçılar kimi real vəziyyəti romantik boyalarla təsvir edir.
    İosif Stalin. Budu Mdivanini deyir ki, böyük çevrilişlər etmək üçün Kuçek xanın səviyyəsi hələ kiçikdir. O, təcili surətdə partizan dəstələrinin yaradılmasını təklif edir. Yoldaş Mdivani Qəsri-Şirindən tutmuş ta Kirmanşah, Həmədan, Qəzvin, Tehran və hətta, Bəsrə - Bağdad dəmiryoluna qədər nəhəng bir ərazinin tutulmasını istəyir. Mirzə Kuçek xan bu barədə iyulun onyeddisində və iyirmisində Leninə teleqramı vurmuşdu.
    Nəriman Nərimanov. Teleqramın məzmunu mənə məlumdur. Kiçik xan bir çox hallarda real vəziyyəti düz qiymətləndirə bilmir. O ki qaldı Mikoyana, onun İran haqda təsəvvürləri çox məhduddur.

    Məmmədəli Rəsulzadə. İyul ayının 30-da Rəştdə İKP MK-nın iclası keçirildi, iclasda Kuçek xanın və onun tərəfdarlarının devrilməsi haqqında qərar qəbul edildi. İclasda geniş məruzə ilə çıxış edən Mikoyan əvvəllər irəli sürülmüş belə bir ideyanı müdafiə etdi ki, İran inqilabının tarixi gedişində kommunist partiyası hakimiyyətə gəlməlidir.

    İosif Stalin. Mirzə Kuçek xan Lenin yoldaşa göndərdiyi teleqramda İrandakı kiçik sahibkarlığın, xüsusi mülkiyyətin qorunub saxlanılmasını istədiyini bildirir. Mənimçün çox maraqlıdır: kiçik mülkiyyət davası hara, böyük inqilab savaşı hara?
    Nəriman Nərimanov. Biz bunu təbii qəbul etməliyik. Kiçik xanın rəhbərlik etdiyi kütlənin sosial bazası əsasən xırda mülkiyyətçilərdən ibarətdir. Həmin insanların var-dövlətinin müsadirə olunması bütövlükdə Şərqdəki inqilabi proses üçün fəlakətli nəticələr verə bilər. Yoldaş Stalin, orada böyük talanlar baş verib.
    İosif Stalin. Bu talanların sifarişçisi və icraçısı kimdir bəs?
    Nəriman Nərimanov. Bakıdakı talanları idarə edənlər...
    İosif Stalin. İran tacirləri təkcə Persiyada yox, Bakıda da soyğunçuluğa məruz qalıb. (Mənalı tərzdə). Bəs bunun cavabını kim verməlidir, yoldaş Nərimanov?

    Məmmədəli Rəsulzadə. Mirzə Kiçik xanın toxunduğu İran tacirlərinin əmlakı ilə bağlı iyul ayının 13-də Azərbaycan İnqilab Komitəsi doğrudan da belə bir qətnamə qəbul edilmişdi ki, “İran tacirlərinin nəyi varsa, Azərbaycan fəhlələrinin alın təri və qanı ilə, indi fəhlə-kəndli hökumətinin mövcud olduğu Azərbaycan ərazisində toplandığından onlardan müsadirə edilən əmlak geri qaytarılmır. İran istismarçı tacirlərinin Bakıdan çıxmasına yol vermək olmaz. Onlar İrana qayıtdıqdan sonra inqilabi hərəkata qarşı əksinqilabi təbliğata başlayacaqlar və qara kütləni inqilabi hərəkata qarşı yönəldəcək, bununla da İranda inqilab işinə mane olacaqlar”.

    Nəriman Nərimanov. Siz bununla nəyə işarə edirsiz?
    İosif Stalin. Burada İran tacirlərinin müsadirə edilən əmlakının ümumi dəyəri otuz milyon qızıl manat olub.
    Nəriman Nərimanov. Bəli. Doğrudur. İnqilab komitəsi o vaxt belə hesab edirdi ki, qazanılan pullar İranda əks-inqilabi qüvvələrin möhkəmlənməsinə sərf edilə bilər. O ki qaldı həmin pullara...
    İosif Stalin. Həmin pulları Mərkəzə köçürmək lazımdır.

    Məmmədəli Rəsulzadə. Bu qətnamə 1920-ci ilin iyun ayında Azərbaycan SSR ilə İran Sovet respublikası arasında imzalanmış müqaviləyə zidd idi. Belə ki, müqavilənin birinci bəndinə görə, Sovet Azərbaycanında həbs edilmiş İran vətəndaşları azad edilməli və İran inqilabi hökumətinin sərəncamına verilməli idilər. Sənədin ikinci bəndinə görə, Azərbaycan tərəfi İran öz vətəndaşlarının vətənlərinə gedişini asanlaşdırmalı idi.

    Nəriman Nərimanov. Xeyr, mən artıq İran tacirlərinin müsadirə olunmuş əmlakının qaytarılması haqqında akt imzalamışam.
    İosif Stalin. Bu, necə ola bilər?
    Nəriman Nərimanov. İndiki vəziyyət bunu tələb edir. Mən belə hesab edirəm ki, İran tacirləri öz pullarını geri almalı, həmin vəsaiti burada-Azərbaycanda istehsalın yüksəlməsinə, ticarətin genişlənməsinə sərf etməlidirlər.
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, belə çıxır ki, Siz ölkə daxilində ölkə yartmaq istəyirsiz.
    Nəriman Nərimanov. Mən həmişə müstəqil yaşamağımızın tərəfdarı olmuşam. Bu, mənim yalnız son vaxtlar meydana gəlmiş arzum deyil ki. Ömrüm boyu xalqımızın azadlığını arzu etmişəm.
    İosif Stalin. Azadlıq özü də nisbi xarakter daşıyır. Mütləq azadlıq yoxdur və ola da bilməz.
    Nəriman Nərimanov. İndiki halda söhbət Azərbaycan xalqının azadlığından gedir.
    İosif Stalin. Azərbaycan xalqı Rusiya Federasiyasının tərkibində azaddır, müstəqildir.
    Nəriman Nərimanov. Bəyəm buna müstəqillik demək olar? Biz Rusiya ilə bərabər şərtlər daxilində müstəqil olmalıyıq.
    İosif Stalin. Bu, necə ola bilər?
    Nəriman Nərimanov. Çox sadə. Yeni yaranmış Azərbaycan Respublikası yeni yaranmış Sovet Rusiyası ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq şəraitində vahid bir sistem daxilində birlikdə ola bilər.
    İosif Stalin. Onda belə çıxır ki, Azərbaycanın Mərkəzlə əlaqəsi sıfıra bərabər olmalıdır.
    Nəriman Nərimanov. Azərbaycanın Mərkəzlə əlaqəsi bərabər prinsiplər əsasında olmalıdır. Mən bu məsələ barədə Lenin yoldaşla da danışmışam.
    İosif Stalin. Bilirəm. Xəbərim var. Amma Vladimir İliç mənə məsələnin bu dərəcədə prinsipal şəkildə qoyulduğunu deməmişdi.
    Nəriman Nərimanov. Mən Lenin yoldaşla söhbət zamanı dedim ki, Azərbaycan Demokratik Respublikasnın rəhbərləriı xalqa daha geniş azadlıqlar vəd etmişdi.
    İosif Stalin. Xalqa azadlıqdan daha çox, çörək və dinclik lazımdır. Xalqa elə də çox şey lazım deyil...
    Nəriman Nərimanov. Mən dəfələrlə demişəm, yenə deyirəm: biz xalqı öz iradəmizə tabe etməli deyilik. Əksinə, özümüz xalqın iradəsinə tabe olmalıyıq.
    İosif Stalin. Biz yeni bir dövlətin, yeni bir sistemin əsasını qoyuruq. Hər şeyi sıfırdan başlamışıq. Burada hər şey yeni olmalıdır. Hətta, bu cəmiyyətdə doğulan insanlar da... Biz köhnəliklə birdəfəlik vidalaşmalıyıq. Hətta, köhnə düşüncəli insanlarla belə...
    Nəriman Nərimanov. Yoldaş Stalin, siz çox müdhiş və qorxunc şeylər danışırsız.
    İosif Stalin. Doğrudan? (Gülür). Nədir o qorxulu olan, yoldaş Nərimanov?
    Nəriman Nərimanov. Sizin bu dediklərinizin az qala elə hamısı, Koba... (Pauza). Bəyəm biz yeni cəmiyyət qururuq deyə başqa cür düşünən insanları məhv etməliyik?
    İosif Stalin. “Başqa cür” deyəndə ki, baxır o başqa cür nədir?
    Nəriman Nərimanov. Bizi qəbul etməyənlər var və yenə də olacaq. Biz adamları “köhnə düşüncə sahibi” elan edərək öldürməli deyilik ki... (Pauza). Onda belə çıxır ki, çar dövründə yaşamış bütün ahıl adamları bir sinif kimi məhv etməliyik. Bu, qətiyyən düzgün yanaşma deyildir.
    İosif Stalin. Bəli, mən bilirəm, xalqın heç də bütün təbəqələri bizi lazımi səviyyədə qəbul edə bilmir.
    Nəriman Nərimanov. Elə buna görə də hakimiyyət xalqı özündən narazı salmamalıdır.
    İosif Stalin. Harada hakimiyyət varsa orada ixtilafın olması da təbii qarşılanmalıdır, yoldaş Nərimanov. Özü də təkcə xalqla hakimiyyət arasında yox, elə hakimiyyətdə olanların öz arasında da. (Mənalı tərzdə). Bəyəm sizin rəhbərlik etdiyiniz bu hakimiyyətdə daxili mübarizə getmir?
    Nəriman Nərimanov. Bu, artıq başqa mövzunun söhbətidir. (Pauza). Siz “daxili mübarizə” deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz, yoldaş Stalin?
    İosif Stalin. Mən az qala hər gün Kremlə sizin haqqınızda usanmadan şikayət yazan həmkarlarınızı nəzərdə tuturam. Bilirəm, Siz yazıçısınız, bir neçə bədii kitabınız var. Amma inanın ki, sizin barənizdə yoldaş Leninə yazılan şikayət ərizələrini üst-üstə yığsaq bir kitabxananın rəflərini dolduran cildlər alına bilər.
    Nəriman Nərimanov. Mən burada əleyhdarlarımın olduğunu bilirdim. (Gülür). Amma siz deyən qədər olduğunu qətiyyən təsəvvür etmirdim. Onları bu “cildləri” yazmağa nə vadar edir? Görəsən onlar məni nə üçün tənqid edirlər?
    İosif Stalin. Əleyhdarlarınız Sizi millətçi hesab edirlər. Onlar yazırlar ki, Nərimanov milli marağı bolşevik marağından üstün tutur.
    Nəriman Nərimanov. Bəyəm mən öz millətimi sevməli deyiləm? Onsuz da bu bədbəxt millətin başı tarix boyu çox müsibətlər çəkib. Bəyəm siz öz millətinizi sevmirsiz, Koba?
    İosif Stalin. Bu barədə mənim fikrim hamıya məlumdur. (Gülür). O cümlədən Sizə də, yoldaş Nərimanov. Əlbəttə, hər kəs öz millətini sevməlidir. Amma millətçiləri yox. Onları sevmək olmaz. Niyə gizlədək, hər bir millətin içində çoxlu yararsız adamlar olur. Biz bolşevikləri sevməyənləri biz necə sevə bilərik, yoldaş Nərimanov? Yox, bəlkə bir onların başını sığallamalı, üzünə gülməli, üstəlik belələrini vəzifələrə təyin etməliyik?
    Nəriman Nərimanov. Onda belə çıxır ki, biz hamını ya ucdantutma öz partiyamıza qəbul etməli, ya da məhv etməliyik...
    İosif Stalin. Niyə bu cür düşünürsüz??
    Nəriman Nərimanov. Bəyəm əhalinin hamısı bolşevik olmalı və yaxud mütləq bolşeviklərlə əmakdaşlıq etməlidir?
    İosif Stalin. İndiki halda söhbət bolşeviklərə sevgidən gedir, bolşevik olmaqdan yox. O ki qaldı sualın o biri hissəsinə, əlbəttə, hər adamdan bolşevik ola bilməz...
    Nəriman Nərimanov. Biz adamlarda yeni quruluşa inam və sevgi hissi yaratmalıyıq, ayrı-ayrı adamlara yox, yoldaş Stalin.
    İosif Stalin. “Adamlada sevgi hissi”... (Gülümsəyir). Zahirən pis səslənmir. Siz “ayrı-ayrı adamlar” deyəndə kimi və ya kimləri nəzərdə tutursuz, yoldaş Nərimanov?
    Nəriman Nərimanov. Mən əzilən insanların sevgisindən sui-istifadə edən bir çox bolşevikləri nəzərdə tuturam.
    İosif Stalin. Bəlkə bir az konkret danışasiz. Kimdir onlar?
    Nəriman Nərimanov. Ad çəkməyə ehtiyac yoxdur. Lenin yoldaşın çıxışlarında bu məsələlərə işıq salınıb.
    İosif Stalin. Hmmm... Aydındır. Əlbəttə, bütün hallarda Vladimir İliç haqlıdır. (Gülür). Lenin yoldaş bir neçə dəfə Trotskini özünəvurğunluğuna, özündənmüştəbehliyə görə tənqid edib. Hələ bu keçmiş antibolşevik Leninin üzünə qayıdaraq onu “xuliqan” adlandırıb. Bu, başqa bir söhbətin mövzusudur. İndi yalnız onu demək olar ki, malik olduğu naqis cəhətlər gələcəkdə Lev Davidoviçi şəxsiyyətə pərəstişə sürəkləyə bilər. Özünəvurğunluq əsl bolşevikə xas olan cəhət deyil və ola da bilməz. Bolşevikin bir amalı, bir sifəti olmalıdır.
    Nəriman Nərimanov. Bolşeviklər öz sadəliyi ilə hamıya nümunə olmalıdırlar.
    İosif Stalin. Amma onlar liberal olmamalı, hər şeyi öz adı ilə çağırmalıdırlar, yoldaş Nərimanov. Sürüşkənlik heç də yaxşı cəhət deyildir.
    Nəriman Nərimanov. Şübhəsiz. Tarix hadisələrin məhək daşıdır.
    İosif Stalin. Gəlin tarixi hələlik qoyq bir kənara... (Pauza). Yoldaş Nərimanov, bax bu gün sinfi mübarizənin ən gərgin vaxtıdır, elə deyilmi?
    Nəriman Nərimanov. Bəli, hazırda iki sinif arasında ixtilaf yaranıb.
    İosif Stalin. Bu, adi ixtilaf deyil axı... Niyə, nə üçün vəziyyətə uyğun hərəkət etmirik? Bizim mübarizəmizin məqsədi gün kimi aydındır. Qolçomaqlar, mülkədarlar, burjua sinfinin nümayəndələri hər bir sahədə, hər yerdə ifşa olunmalıdır. Burada ikinci bir söz ola bilməz. Bəs belə olan halda biz xalqın qanını soran milyonçuları nə üçün müdafiə etməliyik?
    Nəriman Nərimanov. Siz kimi nəzərdə tutursuz?
    İosif Stalin. Yaxşı bilirsiz, mən kimi nəzərdə tuturam. Məsələn, götürək elə Bakıda hamının “Hacı” kimi tanıdığı milyonçu Tağıyevi... Eşitdiyimə görə, siz burada onu himayə edirsiz.
    Nəriman Nərimanov. Düz eşitmisiz. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, Hacı Zaynalabdın Tağıyev bizdə yüzlərlə, hətta, minlərlə adamın təhsil alması üçün öz pulunu əsirgəməyib. Teatr binası tikdirib. Qızlar üçün məktəb açdırıb. Bakıya su çəkdirib. Pulu da öz zəhməti, ağlı hesabına qazanıb. Atası başmaqçı, özü palçıqçı olub...
    İosif Stalin. Hmmm... “Palçıqçı Tağıyev”... Onun “öz pulları”... Xeyr, yoldaş Nərimanov, səhv edirsiz, həmin o Hacı Zeynalabdin xalqın pulları hesabına milyonçu olub.
    Nəriman Nərimanov. O, öz xalqını sevən bir adamdır.
    İosif Stalin. Mən onu çoxdan tanıyıram. Nüfuzlu adamlarla əlaqə saxlamağı xoşlayan bir neftxudadır. Rus imperatoruna, türk sultanına, Buxara əmirinə qiymətli hədiyyələr verdiyini də bilirəm.
    Nəriman Nərimanov. Tağıyev dediyiniz adamlara müəyyən kiçik hədiyyələr verib, amma...
    İosif Stalin. Xeyr, kiçik yox... Kiçik niyə? Kifayət qədər böyük hədiyyələr..
    Nəriman Nərimanov. Bəli, verdiyi hədiyyələr onun üçün çox kiçik idi... Amma o, indi özünün bütün varidatını, fabrik və zavodlarını, bank və neft quyularını yeni qurulan dövlətə bağışlayıb. Bu hədiyyənin müqabilində o hədiyyələr kiçik bir sovqatdır.
    İosif Stalin. O, bu varidatı heç də könüllü verməyib... Yoldaş Nərimanov, mənim bildiyimə görə Tağıyevin sizinlə də xoş ünsiyyəti olub.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, məhz “olub” nə vaxtsa... 1906-cı ildə biz Bakıda müəllimlər qurultayı keçirdik. Mən o vaxt Odessada tələbə idim. O vaxtacan təhsil xərcini Hacı ödəyirdi. Daha doğrusu, işləyib qaytarmaq şərti ilə ondan borc pul götürmüşdüm. Qurultayda mən çar rejiminə qarşə sərt çıxış etdim. Hacı dedi ki, Nərimanovun cibində bir qara qəpik yoxdur, mənim pulumla oxuyur. Mən də elə oradaca milyonçunun cavabını verdim. Dedim ki, “heç kəsə ixtiyar vermərəm ki, mənfur qızılın gücüylə məni susdursun… Bütün qurultay qarşısında cənab Tağıyevin təqaüdündən məmnuniyyətlə imtina edirəm”. Mənimlə Hacının arası elə o vaxtdan yoxdur. Amma biz onun xidmətini dana bilmərik. Bir də ki, bu adamın yaşı artyıq yüzü yaxalayıb.
    İosif Stalin. Semyon Pankratov mənə dedi ki, Nərimanov bir çox adamların həbsinə imkan vermir. Məsələn, çar generallarının...
    Nəriman Nərimanov. Düz deyir. Mən imkan vermirəm. Pankratov bizim bir çox generalları da güllələmək istəyirdi. Məsələn, Şıxlinskini. Bu adam çox təcrübəli sərkərdədir.
    İosif Stalin. Sərkərdə?
    Nəriman Nərimanov. Bəli, sərkərdə. O, artilleriya generalıdır.
    İosif Stalin. Çar ordusunda....
    Nəriman Nərimanov. Bəli. Ordu komandanı olub. Onu “artilleriyanın Allahı” adlandırırlar. Səməd bəy Mehmandarov da onun kimi... Bu adam Rus-Yapon müharibəsinin qəhrəmanıdır. Rusiyanın bütün hərbi ordenləri ilə, eləcə də İngiltərənin, Fransanın, Rumıniyanın bir neçə hərbi ordeni ilə təltif edilib... 1904-cü ildən general-mayor rütbəsi daşıyır.
    İosif Stalin. Yəni ingilis hökümətinin verdiyi orden bizimçün belə əzizdir?
    Nəriman Nərimanov. Mehmandarov İngiltərə hökumətinin cahan müharibəsi illərində ona verdiyi ordenlərin hamısından imtina edib, onları İngiltərə hökumətinə qaytarıb.
    İosif Stalin. O, İmperator ordusunun generalı olub.
    Nəriman Nərimanov. Onların hər ikisi siyasətdən uzaq şəxslərdir. Həm Şıxlinski, həm də Mehmandarov.
    İosif Stalin. Bilirəm.. Bilirəm... Amma bu generallardan biri Rəsulzadə hökümətində hərbi nazir, o biri isə onun müavini olub.
    Nəriman Nərimanov. Yoldaş Stalin, bu necə olur ki, Siz Rəsulzadənin özünü həbsdən azad edirsiz, amma onun etimad göstərdiyi nazirlərin həbsini tələb edirsiz?
    İosif Stalin. Mən qətiyyən belə bir tələb irəli sürmürəm. Mən sizin yerli bolşeviklərin tələbini nəzərinizə çatdırıram. Bir də ki, artıq həmin generallar Vladimir İliçin şəxsi göstərişi ilə sizin sərəncamınıza göndərilib. Əslində, onları Sizin məktubunuz xilas edib. Mən bu məsələnin kökünə bələdəm.
    Nəriman Nərimanov. Səhv etmirsiz. Mən Lenin yoldaşa generallarla bağlı xüsusi məktub göndərmişdim. Çünki bu adamlar öz təcrübələrini gənclərə də öyrədə bilərlər. Götürək elə Əli ağa Şıxlinskini. Birinci dünya müharibəsində Petroqradın müdafiəsi şəxsən bu adama həvalə olunub.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Əli ağa Şıxlinski Çar Rusiya ordusunda artilleriya generalı, Azərbaycan Demokratik Respublikasının Hərbi nazirinin müavini olmuşdu. 1865-ci il martın 3-də Yelizavetpol quberniyasının Qazax qəzasının Qazaxlı (indiki Aşağı Salahlı) kəndində anadan olmuşdur. Anası Şah Yəmən xanım Qayıbova məşhur şair Molla Vəli Vidadinin nəvəsi idi.
    Şıxlinski 1886-cı ildə Peterburq artilleriya məktəbini əla qiymətlərlə bitirmiş, 1904-1905-ci illər rus-yapon müharibəsində batareya komandiri kimi vuruşmuşdu. Port-Artur qalasının müdafiəsi zamanı xüsusi şücaət göstərdiyinə görə "Qızıl qılınc"la mükafatlandırılmışdı. O, 1908-ci ildə polkovnik rütbəsi almışdı. Hərbi dərs vəsaiti kimi istifadə edilən "Səhra toplarının cəbhədə işlədilməsi" əsəri 1910-cu ildə çap olundu. Bundan əlavə, onun "Şıxlinski üçbucağı", "Şıxlinski formulu" adlı hərbi yenilikləri topçu zabitlər üçün hazırlanmış dərsliklərə daxil edildi. Bütün bu xidmətlərinə görə gənc hərbçiyə 1912-ci ildə general-mayor rütbəsi verildi. 1914-cü ildə Petroqradın artilleriya müdafiəsi general Əli ağa Şıxlinskiyə tapşırıldı. Sonralar Qərb cəbhəsi artilleriya qoşunlarının rəisi, 1917-ci ilin sentyabrından isə 10-cu ordunun komandanı təyin olundu.
    1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması Əli ağa Şıxlinskini vətəninə qayıtmağa məcbur etdi. 1918-ci ilin dekabr ayında artilleriya general-leytenantı Əli ağa Şıxlinski hərbi nazirin müavini təyin edildi. 1920-ci il aprel ayının 27-də imperiya ordusu Azərbaycanı işğal edəndə Səməd bəy Mehmandarov xəstə olduğu üçün nazir vəzifəsini Əli ağa Şıxlinski icra edirdi. Vuruşmağın mümkünsüz olduğunu nəzərə alan Şıxlinski minalanmış körpülərin partladılmasına icazə vermədi. Sovet dövründə Şıxlinski Moskvada Hərbi İnqilab Sovetinin səhra Qərargahında çalışdı. 1921-ci ilin yayında isə o, Azərbaycan Sovet Qoşunları Qərargahına göndərildi. Bir müddət Bakı Qarnizonu Hərbi Elmi Cəmiyyətinin sədr müavini işləyən general, sonradan Qafqaz Ordusu Hərbi İnqilab Şurası yanında Azərbaycan Hərbi Nəşriyyat Kollegiyasının sədri, 1924-cü ildə isə Birləşmiş Hərbi Komanda Heyəti Məktəbinə rəis müavini təyin edildi. 1928-ci ildə "Rusca-Azərbaycanca qısa hərbi lüğət" çap etdirdi. 1929-cu ildən istefaya çıxmişdır. Əli ağa Şıxlinski bir çox orden və medallarla (I-IV dərəcə Anna, I-III dərəcə müqəddəs Stanislav, II-IV dərəcə Vladimir, IV dərəcə Georgi ordenləri), o cümlədən Fransanın yüksək hərbi ordenləri ilə təltif olunmuşdur.
    Əli ağa Şıxlinski 18 avqust 1943-cü ildə Bakıda vəfat etmişdir.

    Nəriman Nərimanov. Və yaxud götürək general Mehmandarovu. Bu kişi Rus-Yapon müharibəsinin əsas qəhrəmanlarından biridir.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Səməd bəy Mehmandarov Rusiya İmperator ordusunun artilleriya generalı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hərb naziri olmuşdu.
    1855-ci il oktyabrın 16-da Lənkəranda anadan olmuşdur. Bakıda gimnaziya təhsili almış, 16 yaşında Peterburqda yerləşən II Konstantinovka artilleriya məktəbinə daxil olmuşdur. 1875-ci ilin dekabrında podporuçik rütbəsi almış və üçüncü dərəcəli "Müqəddəs Stanislav" ordeni ilə təltif edilmişdir. 1890-cı ildə kapitan , 1898-ci ildə podpolkovnik, 1901-ci ildə polkovnik, 1904-cü ildə general-mayor rütbəsi almışdır. Rus-Yapon müharibəsində böyük rəşadət göstərmiş Mehmandarova1908-ci ildə tam artileriya generalı rütbəsi verilmişdir. O, diviziya komandiri kimi Lodz istiqamətində aparılmış döyüşdə alman generalı Makenzonun ordusu üzərində qələbə əldə etmişdir.
    1915-ci ildə S. Mehmandarov korpus komandiri təyin edilmişdi. 1917-ci ilin əvvəlində Rusiyanın bütün hərbi ordenləri ilə, eləcə də İngiltərənin, Fransanın, Rumıniyanın bir neçə hərbi ordenləri ilə təltif edilmişdi.
    1917-ci il fevral burjua inqilabı baş verərkən Mehmandarov Qafqazda idi. Həmin ilin aprel ayında o, vəzifəsini həmişəlik tərk edib istefaya çıxmış, bir müddət Vladiqafqaz şəhərində yaşamış, sonra Azərbaycana gəlmişdir.
    Mehmandarov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökümətində 1918-ci ilin 25 dekabrından Hərbi Nazir vəzifəsini tutmuş və müstəqil Azərbaycanın qısa müddətdə 30 minlik ordusunu yaratmağa nail olmuşdu. 1919-cu ilin yazında ingilis hərbi hissələri Azərbaycanda olduğu dövrdə Hərbi nazir S.Mehmandarov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti başçısı Nəsib bəy Yusifbəyliyə göndərdiyi rəsmi məktubda bildirmişdi ki, İngilis hərbi dəstələri Azərbaycanda məskun olduqları yerlərdə talanlar edir, kəşfiyyat işi aparırlar. Bunlara etiraz olaraq Mehmandarov İngiltərə hökumətinin Birinci dünya müharibəsi illərində ona verdiyi ordenləri İngiltərə hökumətinə qaytarmağı Azərbaycan hökumətindən xahiş etmişdi.
    Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Nəriman Nərimanovun şəxsi zəmanəti əsasında hərbi fəaliyyətini davam etdirmiş və Azərbaycanda yaradılmış hərbi komandirlər məktəbində 1921-1928-ci illərdə müəllimlik etmişdir.
    S.Mehmandarov 1924-1927-ci illərdə Azərbaycanda hərbi sahədə aparılan geniş islahatlarda və tədbirlərdə fəal iştirak etmişdir. General 1928-ci ildə səhhətinə görə orduda xidmətdən təxris olunmuş və ona fərdi dövlət təqaüdü verilməsi müəyyən edilmişdi.
    Mehmandarov rus, türk və fars dillərini yüksək səviyyədə bilirdi. Ömrünün son üç ilində islam tarixi və fəlsəfə ilə məşğul olmuşdur.
    Səməd bəy Mehmandarov 12 fevral 1931-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.

    Nəriman Nərimanov. Yaxud elə hamının yaxşı tanıdığı Üzeyir Hacıbəyovu misal çəkmək olar. Bu adam təpədən-dırnağa sənət adamıdır. Üzeyir bəy təkcə bəstəkar deyil. O həm də ədəbiyyatçıdır. O, bayaq Sizin sitat gətirdiyiniz yazıçının “Şinel” əsərini türk dilinə tərcümə edib.
    İosif Stalin. Bəli, Qoqol mənim sevimli yazıçımdır. (Gülür). Düzdür, onu Trotski də sevir. Hətta, Lyova vaxtilə Qoqolun ölümünün əlli illiyi münasibətilə onun haqqında geniş bir məqalə də yazıb. Amma o, Qoqolu lazımı səviyyədə anlamayıb. Mən belə hesab edirəm ki, Qoqolu anlamaq üçün Rusiyanı dərk etmək lazımdır.
    Nəriman Nərimanov. Yadıma rus şairi Tütçevin bir fikri düşdü: “Rusiyanı ağılla dərk etmək olmur”.
    İosif Stalin. Rusiyanı dərk etmək üçün Rusiyanı sevmək lazımdır.
    Nəriman Nərimanov. Elə insanları da dərk etmək üçün əvvəlcə onları sevmək lazımdır. Özü də bu deklorativ, şüarla deyilən sevgi olmamalıdır.
    İosif Stalin. Söhbət Üzeyir bəydən gedir. Mən onu tanıyıram. “Arşın mal alana” da dəfələrlə baxmışam.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Üzeyir Hacıbəyli (tam adı: Üzeyir bəy Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəyov; 18 sentyabr 1885,Ağcabədi – 23 noyabr 1948, Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ) — azərbaycanlı bəstəkar, musiqişünas-alim, publisist, dramaturq,pedaqoq və ictimai xadim, müasir Azərbaycan peşəkar musiqi sənətinin və milli operasının banisi.
    Azərbaycan Demokratik Respublikasının formalaşmasında önəmli rol oynamış və Azərbaycanın ilk himninin müəllifi olmuşdur.
    Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi (1935), SSRİ xalq artisti (1938), Stalin Mükafatı laureatı (1941), "Lenin Ordeni" və "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni ilə təltif olunmuş, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının akademiki (1945), professor (1940), Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının sədri (1938-1948), Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının rektoru (1928-1929, 1939-1948),Azərbaycan EA İncəsənət İnstitutunun direktoru (1945-1948). Azərbaycan SSR və Azərbaycan Respublikası himnlərinin bəstəkarı, müsəlman olan ilk opera müəllifidir.

    Nəriman Nərimanov. Üzeyir bəy... O, hamımızın sevimlisidir...
    İosif Stalin. Sevgi başqa, reallıq başqa... Amma Üzeyir Hacıbəyov təkcə “sənət” və ya “incəsənət” adamı deyil. O, həm də müsavatçıdır. Bilirəm ki, Rəsulzadə hökumətinin himnini də o yazıb.
    Nəriman Nərimanov. Siz bir yandan Rəsulzadəni xilas edirsiniz, digər tərəfdən onun hökümətinin himnini yazanı ittiham edirsiz.
    İosif Stalin. (Tutulur. Pərt halda). Yoldaş Nərimanov, sizin insanlara inamınızı təqdir edirəm. (Zorla gülümsəyir). Axı siz həm də yazıçısız... Siz hamını sevirsiz, hamı da sizi.
    Nəriman Nərimanov. Yoldaş Stalin, belə bir sevgi mümkün deyil. Nə mən hamını sevə bilərəm, nə də ki, hamı məni... Əslində mənim heç də hamının sevgisini qazanmaq arzum da olmayıb.
    İosif Stalin. Bu da doğru... Biz insanların xoşbəxtliyi uğrunda mübarizə aparırıq. Bunu anlayanlar da var, anlamayanlar da...
    Nəriman Nərimanov. Ancaq bir bu mübarizəni bəzən kor-koranə aparırıq.
    İosif Stalin. Kor-koranə niyə? Şəxsən mən mübarizəmin xarakterini və məqsədini yaxşı dərk edirəm.
    Nəriman Nərimanov. Görünür, bu da bir vergidir...
    İosif Stalin. Yoldaş Nərimanov, mən nə hansısa fövqəlbəşər vergiyə inanıram, nə qismətə, nə də alın yazısına... Mənim inandığım şey marksiz-leninizm ideyaları və proletariatın iradəsidir... (Pauza).
    Nəriman Nərimanov. Unutmayaq ki, ideyalar ideallardan doğur.
    İosif Stalin. Olsun. Raziyam. (Pauza). Hə, indi isə yola hazırlaşmaq lazımdır. Qatarımız yoldaşlarla birgə Bakı vağzalında bizi gözləyir...












    2-ci hissə.
    YOLDA.
    BAKI-MOSKVA QATARI.
    1920-ci il.

    Bakı dəmiryol vağzalı.
    Səhnədə Məmməd Əmin Rəsulzadə, Rəhim bəy və Dadaş bəy. Onlar perron boyu gəzişirlər.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Biz Məmməd Əminlə Vağzala gəldik. Moskva qatarı Stalini gözləyirdi. Əvvəldən danışıb razılaşdığımız kimi, Rəhim bəylə Dadaş bəy artıq bizi vağzalda gözləyirdi.

    Rəhim bəy. Qatar sağ tərəfdəki yolda dayanıb.
    Dadaş bəy. Əmin bəy, Sizin vaqonunuz hansıdır?
    Məmməd Əmin. (Gülür). Mənim vaqonum yoxduur. Biz Məmməd Əli ilə Stalinin vaqonunda gedəcəyik.
    Rəhim bəy. Əmin bəy, Moskvaya çatan kimi tel vurun. Hər halda Rusiya bizə yad ölkədir.
    Dadaş bəy. Rusiya bizə yad olsa da, ruslar yad deyil
    Məmməd Əmin. Rəhim bəy doğru deyir. Rusiya bizimçün uzaq olsa da, ruslar çox yaxındır. Budur, Bakıda rusların sayı kifayət qədərdir. Amma onlarla bizim araməzda indiyəcən bir insident olubmu? Xeyr. Eləcə də ermənilərlə... Rusu da, ermənini də bizim üstümüzə qaldıran həmişə rus çarizmi olub.
    Rəhim bəy. Əmin bəy, bu gün Çar Rusiyası süquta uğrayıb. Hakimiyyətdə bolşeviklərdir. Sizcə vəziyyət dəyişibmi?
    Məmməd Əmin. Mən belə hesab edirəm ki, Azərbaycanda bu gün ağ rusları qırmızı ruslar əvəz edib. Yəni imperalist rusları kommunist ruslar əvəz edib. Hələlik elə bir əsaslı dəyişiklik nəzərə çarpmır.
    Dadaş bəy. Biz bu qırmızı ruslarla ilə mübarizəni bir gün də dayandıra bilmərik.
    Rəhim bəy. Rusiya Azərbaycanla daim hədə tonunda danışır.
    Məmməd Əmin. Dadaş bəy düz deyir, bizim mübarizəmiz hələ davam edir.
    Rəhim bəy. Əmin bəy, indi Siz Moskvaya gedirsiz. Allahın köməkliyi ilə biz gəlib sizi orada tapacağıq.
    Məmməd Əmin. İnşallah.
    Dadaş bəy. Bəs Stalin nə deyir? O, Sizin işlə təmin olunmağınıza bir zəmanət verirmi?
    Məmməd Əmin. Hələ bu barədə konkret bir söhbətimiz olmayıb. Amma Kobanın dediyindən belə çıxır ki, elm mərkəzlərindən birində çalışa bilərəm.
    Rəhim bəy. Bu bolşevik quldurlar bizim bütün planlarımızı pozdular.
    Dadaş bəy. İndi Azərbaycan öz relsindən çıxmış qatara oxşayır. Biz hansı stansiyaya getdiyimizi hələ müəyyən edə bilməmişik.
    Səs-küy.
    Rəhim bəy. Deyəsən, Moskvaya gedənlər gəlirlər.
    Dadaş bəy. Gələn Nərimanovdur.
    Rəhim bəy. Bəyəm Nərimanov da Moskvaya gedir?
    Məmməd Əmin. Yox... Yəqin Nəriman bəy qonaqları yola salmağa gəlib.

    Nəriman Nərimanov gəlir. Hamı ilə əl tutub görüşür.

    Nəriman Nərimanov. Salam, Əmin bəy. Rəhim bəy, xoş gördük. Dadaş bəy, Siz necəsiz? Hamınızı təbrik edirəm, Əmin bəy azadlıqdadır. Əminəm ki, Əmin bəyə Moskvada da bir münasib iş tapılar. O, harada çalışırsa çalışsın, hər bir yerdə xalqımıza xeyir verəcək insandır.
    Rəhim bəy. Sağ olun, Nəriman bəy.
    Dadaş bəy. Doğru deyirsiz, Nəriman bəy, Əmin bəy xalqımıza çox lazımdır.
    Məmməd Əmin. Təşəkkür edirəm, Nəriman bəy. (Rəhim bəyə və Dadaş bəyə işarə ilə). Bəylər, sizə təşəkkür edirəm. Gedə bilərsiz. Yolunuz da uzaqdır. Ləngiməyin.

    Rəhim bəy və Dadaş bəy Məmməd Əminlə qucaqlaşıb öpüşür, Nərimanovla əl tuturlar.

    Rəhim bəy. Hələlik, Əmin bəy. Nəriman bəy, hələlik.
    Dadaş bəy. Görüşənə qədər. Allah amanında.

    Rəhim bəy və Dadaş bəy gedirlər.

    Nəriman Nərimanov. Əmin bəy, bəs Abbasqulu bəy hanı?
    Məmməd Əmin. Abbasquluya icazə vermədilər.
    Nəriman Nərimanov. Hm... Biz onun da getməsini demişdik...
    Məmməd Əmin. Siz ola bilsin ki, demişdiniz, amma olan oldu, icazə vermədilər... Çox güman ki, o, sonra gələcək. (Pauza). Nəriman bəy, hələ qatarın getməsinə çox var. Məncə Siz xeyli tez gəlmisiz.
    Nəriman Nərimanov. Bilirəm... Siz bunu nə üçün deyirsiz?
    Məmməd Əmin. Dediyim odur ki, Koba hələ gəlməyib.
    Nəriman Nərimanov. Bunu da bilirəm... Bu gün Serqo Orconikidze ilə Budu Midivani də bu qatarla gedəcək. Yəqin ki, onların hamısını tanıyırsan.
    Məmməd Əmin. Serqo ilə lap çoxdan tanışıq. O, burada -Bakıda neft buruqlarında işləyən fəhlələrin müalicəsi ilə məşğul olan vaxtdan. O vaxt Serqo feldşer idi... Budu Midivani və onun qardaşı Semyon Midivani ilə da yaxından tanışam.
    Nəriman Nərimanov. Əmin bəy, mən bu gün buraya-dəmiryol vağzalına təkcə Mərkəzdən gələn qonaqları yola salmaq üçün gəlməmişəm. Gəlmişəm ki, fürsətdən yararlanıb həm də Sizinlə görüşüm.
    Məmməd Əmin. Təşəkkür edirəm, Nəriman bəy. Zəhmət çəkmisiz... Ehtiyac duymuram buna.
    Nəriman Nərimanov. Mən bu sözləri minnət qoymaq üçün demirəm.
    Məmməd Əmin. Səmimiyyətinizə inanıram.
    Nəriman Nərimanov. Bilirəm, Siz Məmməd Əli bəylə Stalinin vaqonunda gedəcəksiz.
    Məmməd Əmin. (Gülür). Görünür, Koba bizi girov götürmək istəyir.
    Nəriman Nərimanov. Yox, o, bununla öz keçmiş borcunu qaytarmaq istəyir.
    Məmməd Əmin. Yəqin ki... (Pauza). Nəriman bəy, əslində mənim heç bir kəslə şəxsi ədavətim yoxdur.
    Nəriman Nərimanov. Əmin bəy, bəyəm mən bunu bilmirəm? Biz birlikdə uzun bir mübarizə yolu keçmişik. Çox çətin zamanlarda bir yerdə olmuşuq. Mən Sizə, sizin fəaliyyətinizə yaxşı bələdəm.
    Məmməd Əmin. Amma bu gün müxtəlif yerlərdəyik... Özü də əks yerlərdə.
    Nəriman Nərimanov. (Gülür). Yox, elə deyil, Əmin bəy. Bax budur, biz yenə bir yerdəyik.
    Məmməd Əmin. Bəli, məkan etibarilə bir yerdəyik. Amma ayrı-ayrı, bir-birinə zidd olan ideyaların yanındayıq, Nəriman bəy.
    Nəriman Nərimanov. Biz əslində daim eyni bir ideya uğrunda mübarizə aparmışıq. Vətənimizin azadlığı, millətimizin xoşbəxtliyi uğrunda vuruşmuşuq.
    Məmməd Əmin. Doğrudur... Amma ortaya sual çıxır: bu gün vətənimiz azaddırmı, millətimiz xoşbəxtdirmi?
    Nəriman Nərimanov. Əlbəttə, bu gün yox... Amma əminəm ki, sabah, birisi gün biz öz istəyimizə çatacağıq. Bax o vaxt millətimiz xoşbəxt olacaq.
    Məmməd Əmin. Təəssüf ki, hələlik belə bir işartı görünmür.
    Nəriman Nərimanov. Biz bolşeviklər gələcəyə nikbin baxırıq.
    Məmməd Əmin. Bu, sizin öz işinizdir. Gələcəyə necə istəsəniz o cür də baxa bilərsiz. Amma bu minvalla gedilsə millətimizi qarşıda gələcəksiz bir zaman gözləyir. Yəni yaxın gələcək bizə yaxşı bir şey vəd etmir.
    Nəriman Nərimanov. Hər halda tarix daim irəliyə doğru hərəkət edir... Bizim heç birimiz də hansısa uğursuzluğdan sığorta olunmayıb.
    Məmməd Əmin. Bəli, əslində tarix irəli getməlidir... Bu, saxta bir tarixdir... Bir də ki, söhbət məndən və ya Sizdən, yəni ayrı-ayrı fərdlərdən getmir. Söhbət millətdən, xalqdan gedir, Nəriman bəy.
    Nəriman Nərimanov. Bizim üçün milətin hər bir övladı əziz və qiymətlidir.
    Məmməd Əmin. Amma mənim şəxsi qənaətimə görə, bolşeviklərin hakimiyyyətə gəldiyi bu son yeddi ay ərzində bizim insanların vəziyyəti çox ağırlaşıb. İndi adamlar özlərini cəhənnəmin dibində hesab edirlər. Bəyəm Siz özünüz bunu görmürsüz, hiss etmirsiz?
    Nəriman Nərimanov. Əmin bəy, mən hər bir vətəndaşımızın həyatı üçün çalışıram. Daha doğrusu, bunun üçün məsuliyyət daşıyıram.
    Məmməd Əmin. Ola bilər. Amma nə əldə etmisiz? Hər yerdə aclıq, səfalət, dilənçilik... Əldə olunan qazanc budurmu?
    Nəriman Nərimanov. Hər halda bir qazancımız da elə Sizin həbsdən sağ-salamat çıxmağınızdır.
    Məmməd Əmin. Təşəkkür. (Pauza). Bilirəm, Dadaş bəylə Rəhim bəy Sizin yanınızda olublar. Onları yaxşı qarşılamısız... Bunlardan da xəbərdaram.
    Nəriman Nərimanov. Əmin bəy, təkcə Dadaş bəylə Rəhim bəy yox, mənim adaşım Nəriman bəy Nərimanov, yazıçı həmkarım və sizin yaxın qohumunuz Seyid Hüseyn, habelə Əhməd Hacınski, Əbdül Əbdülzadə, Əli Yusifzadə, Kərbalayi Vəli Mikayılov da Sizin həbsdən azad olunmağınızla bağlı bir neçə dəfə mənim yanımda olublar. Mənə müraciət edən başqa adamların adlarını da çəkə bilərəm. Mən onların hamısına demişəm ki, biz Rəsulzadənin sağ qalmağında maraqlıyıq. Amma onun gələcək taleyi təkcə mənim səlahiyyətimdən asılı deyil.
    Məmməd Əmin. Mən təxmini də olsa bu məsələni bilirdim. Əlbəttə, hazırda çox şeyi Mərkəz həll edir. İndi hər hansı bir ailə bir qara sabun və ya bir girvənkə qənd-yağ almaq üçün gərək Moskvaya müraciət edəsən. Mağaza-dükan sahiblərini möhtəkir adıyla tutur, bəzən də güllələyirlər. Nəriman bəy, budurmu Sizin təriflədiyiniz bolşevik əxlaqı, sovet qayda-qanunu?
    Nəriman Nərimanov. Əmin bəy, baş verən xoşagəlməz hadisələr haqda mənim də məlumatım var. Amma unutmayaq ki, bu hadisələrdən yararlanıb uydurma əhvalat quraşdıranlar da az deyil.
    Məmməd Əmin. Uydurma? Söhbət hansı uydurmadan gedir, Nəriman bəy? Bəlkə bolşeviklərin Bakıda törətdikləri iyrənc hərəkətlər, talanlar da uydurmadır? Bəlkə bu ilin may ayında baş vermiş Gəncə üsyanı da uydurmadır? Ya bəlkə heç o üsyan yerli-dibli baş verməyib? Yalnız on mindən artıq insanı süngüyə keçirmək, şəhəri tamamilə dağıtmaq hesabına Gəncədə antisovet üsyan yatırıldı. Bu da uydurmadır? Bəlkə milli ordu hissələrinin ayağa durub müstəqilliyimiz və istiqlaliyyətimiz uğrunda mübarizə aparması da uydurmadır? Hələ o əsgərlərə vəhşicəsinə tutulan divan... Bunların heç biri uydurma deyil, Nəriman bəy.
    Nəriman Nərimanov. Doğrusu, mən bilməzdim ki, siz ruslara bu qədər mənfi münasibət bəsləyirsiz...
    Məmməd Əmin. Doğrusu, mən də bilməzdim ki, Siz çox mürəkkəb bir məsələni bu qədər primitivləşdirirsiniz. Mən hələ 1918-ci il dekabr ayının yeddisində Bakıda milli parlamentimizin ilk iclasında çıxış edərkən Rusiya ilə münasibətimizə toxunmuşdum. Mən ruslarla əlaqələrimizin daim inkişaf etdirilməsinin tərəfdarı olmuşam.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Məmməd Əmin Rəsulzadə parlamentin ilk iclasında demişdi: “Bizim Rusiyadan ayrılmağımız heç də Rusiyaya düşmənçilik münasibəti bəsləmək deyildir. Biz rus xalqından pislik görməmişik. Ruslar özləri despotizm zülmü bizdən də çox əzaba qatlaşıblar... Biz Rusiyanı sevirik, lakin öz müstəqilliyimizi də sevirik”.

    Nəriman Nərimanov. Bəli, Rusiya bizim yaxın, etibarlı qonşumuzdur...
    Məmməd Əmin. Artıq Rusiya bizimlə qonşu kimi davranmır... Bəyəm Siz bunu görmürsüz, Nəriman bəy?
    Nəriman Nərimanov. Hər bir dövlət öz mövcudluğunu nəyin bahasına olursa-olsun qorumalıdır.
    Məmməd Əmin. Hətta, öz vətəndaşlarının ölümü hesabına belə olsa, eləmi? (Pauza). Xeyr, bu, kökündən səhv olan bir anlayışdır, Nəriman bəy. Dövləti xalq qurmalı, xalq idarə etməlidir. Amma Lenin və bolşeviklər dövləti vətəndaşlar üzərində cəza aparatı kimi təsəvvür edir. Az qala bütün hakimiyyət güc strukturlarına tabe edilib. Bu, əsl polis, jandarm üsul-idarəsidir. Heç çar vaxtı da belə bir idarə forması olmayıb.
    Nəriman Nərimanov. Əmin bəy, heç də elə deyil. Güc strukturlarının hamısı bütün hallarda Xalq Komissarlığına tabe olub.
    Məmməd Əmin. Özünüzü aldatmayın, Nəriman bəy. Azərbaycanda real hakimiyyət bir xeyli müddət əsli-kökü bilinməyən Pankratovun əlində olub. O, “osobı otdel”ə rəhbərlik edərkən heç sizin özünüzü saya salmırdı. İstədiyini edirdi. O, əsl qırmızı cəllad idi. Pankratov məni də güllələməyə fürsət axtarırdı.
    Nəriman Nərimanov. Bilirəm... (Gülür). Amma Siz həbsdən çıxmaqla onun arzusunu gözündə qoydunuz...
    Məmməd Əmin. Mən o cəlladı qınamıram. Bilirsiz nə üçün? Çünki Pankratov bütün dəst-xətti, həyat tərzi, düşüncəsi etibarilə Sovet hakimiyyətinin simvoludur. O, bu quruluşun canlı mücəssiməsi, parlaq heykəlidir.
    Nəriman Nərimanov. Mən əlbəttə, Pankratova və bu cür digər yaramazlara heç vaxt bəraət verməmişəm, vermərəm də. Mən hökumətə gələndən sonra siyasi mənsubiyyətinə görə bir nəfər də güllələnməyib. O cümlədən mən Sizin salamat qalmağınız üçün əlimdən gələni etmişəm.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. “Kommunist” qəzetinin 1920-ci il iyun ayı nüsxəsində Azərbaycan Sovet hökumətinin sədri Nəriman Nərimanovun imzası ilə ilk səhifədə rəsmi məlumat verilir:
    “Məmməd Əmin Rəsulzadəni vilayətlərdə hər cür təhlükədən qorumaq məqsədilə Sovet hökuməti onun paytaxta gətirilməsinə qərar vermişdir. Burada isə həyatı əmniyyət (qorunması) altındadır, əhalinin bu xüsusda əmin olmasını və həyəcana düşməməsini tövsiyə edirik”.

    Məmməd Əmin. Mən sizə inanıram, Nəriman bəy. Söhbət sistemin mahiyyətindən gedir...
    Nəriman Nərimanov. Bu, fəhlə-kəndli hökümətidir. Əzilən, istila olunan, dərisi soyulan bir sinfin hakimiyyətidir. Biz burjua dövləti qurmamışıq və bunu da gizlətmirik.
    Məmməd Əmin. Nəriman bəy, bilirəm Siz nəyə işarə edirsiz?
    Nəriman Nərimanov. Nəyə?
    Məmməd Əmin. Bilirəm, yazilarınızda tez-tez qeyd edirsiz ki, Müsavatçılar burjua dövləti qurmuşdular.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, yazmışam. Gizlətmirəm.
    Məmməd Əmin. Yaxşı, onda sual olunur: hansı əsasla belə bir qənaətə gəlmisiz, Nəriman bəy?
    Nəriman Nərimanov. Madam ki, Siz soruşursuz, mən səmimi cavab verməyə məcburam, Əmin bəy. Bunu sübut etmək üçün təkcə cizin kabinetin və parlamentin tərkibinə baxmaq kifayətdir. Orada, demək olar ki, bir nəfər də olsun fəhlə və kəndli nümayəndə yoxdur, Əmin bəy. Bu, necə ola bilər axı?
    Məmməd Əmin. Bəlkə də siz müəyyən qədər haqlısız, Nəriman bəy. Orada olanların əksəriyyəti az-çox yüksək təbəqənin adamlarıdır. Bəs biz nə etməliydik?
    Nəriman Nərimanov. Gərək Siz bu sualı vaxtında özünüz özünüzə verəydiniz, Əmin bəy.
    Məmməd Əmin. Mən bu sualı özümə çox vermişəm. Cavabım da hazırdır. İstəsəniz Sizə də deyə bilərəm...
    Nəriman Nərimanov. O, nə cavabdır elə?
    Məhəmməd Əmin. Məsələ burasındadır ki, Çar Rusiyası dövründə yalnız az-çox varlı-karlı adamlar öz uşaqlarına təhsil verə bilirdilər. Elə deyilmi?
    Nəriman Nərimanov. Doğrudur.
    Məmməd Əmin. Onların əksəriyyəti öz zəhməti hesabına varlanmış insanlar və onların övladları idi. Bəli, bizim hökümətdə və parlamentdə daha çox oxumuş adamlar təmsil olunurdu. Bəs parlamentdə kimlər oturmalıdır? Qanun-qaydadan başı çıxanlar, yazıb-oxumağı bacaranlar, dünyanın axar-baxarına bələd olanlar. Yaxşı, Siz deyin, hərf tanımayan adamın parlamentdə nə işi?
    Nəriman Nərimanov. Bu sözlərdə zəhmətkeş xalqa bir həqərat yoxmu, Əmin bəy?
    Məmməd Əmin. Qətiyyən. Hansı həqəratdan söhbət gedə bilər? Bu xalqın hər bir övladı- dilənçisindən tutmuş nazirinə qədər mənim doğma qardaş-bacımdır. Sadəcə, mənim dediyim odur ki, qanunlar savadlı adamlar tərəfindən hazırlanmalıdır. Elə buna görə də biz bütün xalqımızın savadlı, təhsillli olmasını arzu edirdik.
    Nəriman Nərimanov. Arzu bir şey, əməlsə ayrı bir şeydir, Əmin bəy.
    Məmməd Əmin. Bizim əməlimiz göz qabağındadır. Hakimiyyətdə olduğumuz il yarım ərzində Bakıda universitet yaratdıq. Nəriman bəy, kim bilməsə də Siz yaxşı bilirsiz ki, Azərbaycan Parlamenti hökumətin təklifinə əsasən 100 nəfər azərbaycanlı gəncin dövlət hesabına təhsil almaq üçün xarici ölkələrə göndərilməsi barədə qanun qəbul etmişdi. Bunun böyük əhəmiyyəti isə ondan görünür ki, Parlament xaricə göndəriləcək gəncləri müəyyən etmək üçün mənim başçılığım altında Mehdi bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov, Qara bəy Qarabəyov və Abdulla bəy Əfəndizadədən ibarət xüsusi müsabiqə komissiyası yaratmışdı. Komissiyanın qərarına əsasən ali təhsil almaq üçün 45 nəfər Fransanın, 23 nəfər İtaliyanın, 10 nəfər İngiltərənin, 9 nəfər Türkiyənin ali məktəblərinə göndərilmişdi. Rusiyada oxumaq üçün seçilmiş 13 nəfər gənc orada Vətəndaş müharibəsi başlandığı üçün təhsil almağa gedə bilməmişdi. Doğrudanmı, bolşeviklər bizim çox qısa bir vaxt ərzində gördüyümüz işləri görmür və ya görmək istəmir?
    Nəriman Nərimanov. Bizim istəyimiz budur ki, gələcəkdə övladlarımız öz ölkələrində təhsil alsın.
    Məmməd Əmin. Yaxşı arzudur. Amma arzu başqa, reallıqsa başqa bir şeydir. Biz azad təfəkkürlü insanlar yetişdirmək istəmişik, qul təfəkkürlü yox... Biz öz təsis etdiyimiz universitetin məzunlarını məhz bu cür görmək istəmişik.


    Məmmədəli Rəsuloğlu. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Parlamentinin 1 sentyabr 1919-cu il tarixli iclasında Bakıda universitetin təsis edilməsi qərarı qəbul edildi və onun nizamnaməsi təsdiq olundu – Avropa və Asiyanın qovşağında yeni bir ali təhsil ocağı yaradıldı. Universitet ilk tədris ilini 2 fakültə ilə – tarix-filologiya, tibb fakültələri və 1094 tələbə ilə başladı. Universitetin ilk rektoru Kazan Universitetinin professoru, məşhur cərrah V.İ.Razumovski olmuşdur.
    Universitetin fəaliyyətə başlamasından on gün əvvəl- avqustun 21-də parlamentin 67-ci iclası bütövlükdə universitetin təşkili haqqında məsələyə həsr olundu. İlk əvvəl “Müsavat”ın üzvü Mehdi bəy Hacınski hökumətin universitetin təşkili ilə bağlı gördüyü işlər haqqında ətraflı məlumat verdi. Məlum oldu ki, universitetin təşkili ilə bağlı parlamentə qədər və parlament müzakirələrində iki fikir mövcuddur. Birinci fikrin tərəfdarları heç bir səbəb göstərmədən universitetin tezliklə açılmasının tərəfdarı idilər, ikinci fikrin müdafiəçiləri isə vaxtın azlığını nəzərə alaraq hələlik gözləməyi məsləhət bilirdilər. Mehdi bəy Hacınski parlamentə xitabən sual etdi: “Bakıda darülfünun olması mümkündürmü? Hökumət bəyan edir ki, mümkündür, çünkü professor-müəllim heyəti Bakıya gəlməyinə etiraz etmir, tədris müəssisəsi kimi kommerçeski məktəbin binası hazır, tibb şöbəsi üçün alət-avadanlıq nümunələri var və s. Universitetin açılması üçün daha nə lazımdır?”
    “Əhrar” partiyasının sədri Qara bəy Qarabəyli universitetin açılmasına etiraz etmirdi, amma iddia edirdi ki, bilmirik, universiteti kimlər açır, kimlər oxuyacaq, şərtlər necə olacaq?
    Məmməd Əmin Rəsulzadənin parlamentdəki çıxışı uzun olsa da məzmun etibarilə hətta opponentlərini də razı saldı. Çıxışın ana xəttini aşağıdakılar təşkil edirdi: “Bizə nə üçün universitet lazımdır? Biz nə üçün rus dilində təhsilə möhtacıq? Milli darülfünun arzusunda olanlar nə üçün dərd çəkməməlidir?” Rəsulzadə öz sualına özü cavab verərək belə dedi: “Elmin vətəni yoxdur, rus dilində hər hansı bir elmin tədrisi rus işğalı üçün şərait yaratmır. Rus darülfünunlarında təhsil edənlərdən zərər görən olmayıb. Ən əsası, bu darülfünun get-gedə milliləşəcək”.Məmməd Əmin öz çıxışını bu sözlərlə bitirdi: “Heç bir millət tarixin ilk addımında milli bir darülfünunə sahib olmamışdır. Əvvəlcə özgələrdən istifadə edərək, sonra get-gedə qüvvət kəsb etmişdir. Darülfünun hər dildə olsa da olsun, açıb oxumalıyıq. Çünki bu müəssisə ilə biz bir ürfan müəssisəsi qururuq və öz gənclərimizi onun vasitəsi ilə ziyalandırıb, istədiyimiz milli professorlarımıza tədricən sahib olacağıq”.

    Nəriman Nərimanov. Bilirəm, universitet sizin təşəbbüsünüzlə yaranıb. Hətta, Sizin orada dərs keçməyinizdən də xəbərdaram.


    Məmmədəli Rəsuloğlu. Bakı Dövlət Universitetinin yaranması birbaşa Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. Bu məsələ ətrafında o, bir neçə dəfə Azərbaycan Parlamentində çıxış etmiş və universitetin açılmasını qəti tələb etmişdir. Universitetin ilk rektoru olmuş professor Razumovski 1922-ci ildə çap etdirdiyi "Bakı şəhərində universitetin əsasının qoyulması" adlı xatirə oçerkində yazırdı: "Rəsulzadənin sayəsində, onun gücü, maarifçilik köməyi ilə "Müsavat" partiyasında universitetin açıq və gizli düşmənləri partiyanın qərarına tabe olmağa məcbur olmuşlar. Biz öz tərəfimizdə artıq iki partiyaya malik idik. "Müsavat" və sosialistlər, bu da parlamentdə çoxluğu təmin edirdi". 1920-ci ilin mart ayında Bakıda rus dilində çapdan çıxmış,"1920-ci il üçün Azərbaycan respublikasının təqvim-ünvanında" qeyd edilib ki, Rəsulzadə BDU-nun Tarixi-filologiya fakültəsində "Osmanlı ədəbiyyatı tarixindən" dərs demişdir.

    Məmməd Əmin. Mən həmişə belə düşünmüşəm ki, insanların ən böyük fəlakəti cahillikdən qaynaqlanır. Onları bu fəlakətdən yalnız elm xilas edə bilər.
    Nəriman Nərimanov. (Gülümsəyir). Hər halda, mən “Nadanlıq” əsərinin müəllifiyəm.
    Məmməd Əmin. Mən bu əsəri çox yerdə nümunə göstərmişəm... Amma məni qorxudan budur ki, biz bir cəhalətdən qurtulub başqa bir cəhalətə düçar olmaqdayıq.
    Nəriman Nərimanov. O, nə cəhalətdir elə?
    Məmməd Əmin. Mən onun adını hələlik şərti olaraq “sovet cəhaləti” qoya bilərəm.
    Nəriman Nərimanov. Əksinə, biz cəhalətə qarşı müharibə elan etmişik. Bilmirəm, Siz nəyə görə belə bir qənaətə gəlmisiz?
    Məmməd Əmin. Hər şey göz qabağındadır ki... İndi Lenin çardan daha çox təbliğ olunur. Bir zaman çarı peyğənbər kimi mədh edirdilər, indi isə Lenin Allahla müqayisə edilir.
    Nəriman Nərimanov. Yox, bunu rəsmi dairələr etmir ki... Özünüz bilirsiz ki, geniş əhali kütləsinin fikrini dəyişmək çətindir.
    Məmməd Əmin. Lenin barədə bir-iki tənqidi söz deyəni bolşeviklər yerindəcə güllələyirlər. Bəs bu cəzalar hansı qanunla nizamlanır?
    Nəriman Nərimanov. Mən hər cür qanunsuzluğa qarşı amansızam.
    Məmməd Əmin. Bu məsələlər təkcə Sizdən asılı deyil ki, yoldaş Nərimanov...
    Nəriman Nərimanov. Bilirəm... (Pauza.) Əmin bəy, Koba mənə hər şeyi danışıb. Söz verib ki, Moskvada sizi işlə təmin edəcək.
    Məmməd Əmin. Bunu gələcək göstərəcək. Doğrusunu deyim ki, Moskvada yaşamaq mənə sürgün kimi bir şey olacaq. Bunu indidən görüb hiss edirəm.
    Nəriman Nərimanov. Siz həmişəlik getmirsiz ki... Əminəm ki, yenə vətənə qayıdıb gələcəksiz.
    Məmməd Əmin. Allah kərimdir... Bu, həyatdır. İrəlicədən bir söz demək çətin məsələdir.
    Nəriman Nərimanov. Elədir. Dünya çox sürətlə dəyişir...
    Məmməd Əmin. Nəriman bəy, biz qısa zamanda heçdən bir dövlət yaratdıq.
    Nəriman Nərimanov. Bir ilə, iki ilə dövlət yaranmır, Əmin bəy.
    Məmməd Əmin. Niyə də yaranmasın? Əgər bu dövlət deyildisə, onda niyə Sizin, eləcə də bolşeviklərin bütün sənədlərində “Müsavat dövləti” ifadəsi işlədilir?
    Nəriman Nərimanov. Mən yerli-yataqlı, bütün hərəkət mexanizmi dayanmadan çalışan dövləti nəzərdə tuturam.
    Məmməd Əmin. Ona qalmış heç yüzillərin dövləti olan Rusiya da “yerli-yataqlı” bir dövlətə çevrilməmişdi. Rusiya, olsa-olsa bir rus şairinin dediyi kimi, aclar və qullar səltənəti idi.
    Nəriman Nərimanov. Məhz buna görə bu səltənət dağılmalı idi və dağıldı da... (Pauza). Əmin bəy, biz hələ dördüncü ildən, “Hümmət” təşkilatını yaradandan üzü bəri çarizmə qarşı bir olmuşuq.
    Məmməd Əmin. Doğrudur. Amma bizim məqsədimiz vətənimizi çar Rusiyasının qanlı caynağından azad etmək olub. Biz bu mövzuda vaxtilə sizinlə çox danışmışıq, Nəriman bəy. Bəyəm biz bir imperiyanın əsarətindən qurtulub başqa bir imperiyanın əsarətinə təslim olmaq üçün vuruşurduq?
    Nəriman Nərimanov. Düzdür, bizim məqsədimiz Azərbaycanı müstəqil görmək olub. Mən yenə də bu müstəqillik uğrunda vuruşuram.
    Məmməd Əmin. Nəriman bəy, Siz hansı müstəqillikdən dəm vurursuz? Bu gün Rusiya Federasiyası tərkibində olan Azərbaycanın heç bir hüququ yoxdur.
    Nəriman Nərimanov. Elə ona görə də deyirəm ki, mənim mübarizəm davam edir.
    Məmməd Əmin. Biz Rusiyanın tərkibində yox, Rusiya ilə qonşuluq şəraitində yaşamalı idik.
    Nəriman Nərimanov. Əmin bəy, bəyəm Rusiya Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdı ki, biz onunla əməkdaşlıq da edək?
    Məmməd Əmin. Bunun günahı bizdədir, yoxsa ruslarda?
    Nəriman Nərimanov. Təqsir həm bizdə, həm sizdə, həm də Rusiyadadadır. Gəlin bir qonşu ermənilərə baxaq. Onlar həm Avropa ilə münasibətləri qoruyub saxlayır, həm Rusiya ilə... Həm də öz işlərini görürlər.
    Məmməd Əmin. Siz elə düşünürsüz ki, ermənilər öz müstəqilliyini qoruyub saxlayacaqlar?
    Nəriman Nərimanov. Xeyr. Mən elə düşünmürəm, Əmin bəy. İndi siz yol üstəsiz, Moskvaya gedirsiz. Olsun ki, siz mənzil başına çatanacan ermənilər Sovet hakimiyyətinin qurulduğunu elan etsinlər. Onlar bir gün də Rusiyasız yaşaya bilməzlər.
    Məmməd Əmin. Amma biz Rusiyasız belə, normal bir dövlət kimi yaşaya bilərik.
    Nəriman Nərimanov. Əmin bəy, gəlin özümüz-özümüzə sual verək: bəyəm bu gün xalqların taleyi yalnız onların özlərindənmi asılıdır? Axı biz niyə etiraf etməyək ki, Azərbaycan Rus imperiyasının təsirindən çıxan kimi, başqa bir dövlətin, məsələn, ingilis imperiyasının təsiri altına düşməkdə idi?
    Məmməd Əmin. Mən etiraf edirəm, rus imperiyası çökən zaman ingilislər Qafqazda öz dayaqlarını məhkəmləndirmək istəyirdilər. Amma bu, ölkəmizin müstəqilliyi üçün heç də böyük təhlükə ola bilməzdi.
    Nəriman Nərimanov. Axı vaxtilə, hələ yeddi-səkkiz il öncə, mənim sizinlə bu mövzuda söhbətim olub. Biz sizinlə daim ingilislərin yer üzündə hegemonluq siyasətinin əleyhinə olmuşuq.
    Məmməd Əmin. Mən yenə bu siyasətin əleyhinəyəm.
    Nəriman Nərimanov. Axı mən bilirəm ki, sizin dövrünüzün hökuməti xarici qüvvələrə, məsələn, gah ingilislə, gah italyanla əlaqə qurmaq istəyirdi.
    Məmməd Əmin. Bəli, biz bir çox ölkələrlə əlaqə qurmaq istəyirdik. Burada pis nə var ki?
    Nəriman Nərimanov. Burada söhbət adi əlaqələrdən getmir. Söhbət milli mənafenin ayaq altına atılmasından gedir. (Pauza). Həm də söhbət təkcə xaricdə axtarılan dəstəkdən getmir.
    Məmməd Əmin. Bəs söhbət nədən gedir, Nəriman bəy?.. Bəlkə bir az da açıq, səmimi danışasız.
    Nəriman Nərimanov. Söhbət həm də ondan gedir ki, Yusifbəyov hökuməti Denikin, Kolçakın simasında özünə tərəfdaş axtarırdı.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Parlamanın 5 iyun 1919-cu ildəki 45-ci iclasında da Denikin təhlükəsi yenidən gündəmə gəldi. Yenə Rəisi-vükəla (Baş nazir) Nəsib bəy Yusifbəyli deputatlar qarşısında geniş izahat verdi. O bildirdi ki, dünən Denikinin nümayəndəsi polkovnik Lazarevdən bir kağız gəlib. Ondan görünür ki, Denikin Rusiya təşkil olunana qədər bizim istiqlaliyyətimizi tanıyır və “sizə təhlükə yoxdur” deyir, ancaq bunun adicə kağız olduğunu özləri tez vaxtda isbat elədilər.

    Məmməd Əmin. Nəriman bəy, bu, yumşaq desəm, cəfəng bir fikirdir. Biz Denikin və Kolçakın simasında özümüzə nə tərəfdaş, nə də xilaskar axtarmışıq. Biz heç zaman qonşularını əzən, onların haqqını yeyən Rusiyanın tərəfdarı olmamışıq. Bu mənada çalışmışıq ki, rusların diqqətini öz probləmlərinə yönəldək. O ki qaldı Yusifbəyov hökumətinə... Bəli, mən Sizin Nəsib bəy Yusifbəyova məktubunuzu oxumuşam.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, gizlətmirəm, mən sizin hakimiyyətiniz dövründə dördüncü və beşinci hökumət kabinetlərində baş nazir vəzifəsini icra etmiş Nəsib bəy Yusifbəyova məktub yazmışdım.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nəriman Nərimanovun həmin məktubunda deyilirdi:
    “Möhtərəm Nəsib bəy Yusifbəyov cənabları.
    Mənim sizə belə müraciət etməyimə səbəb odur ki, bizim siyasi nöqteyi-nəzərimiz bir-birindən kəskin sürətdə ayrıldığından sizə başqa cür müraciət edə bilmirəm. Bunun o qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Əhəmiyyət verilməsi lazım gələn məsələ aşağıda yazdıqlarımdır. Qafqaz müsəlmanlarının Bakıda çağırılmış birinci qurultayı, əlbəttə, yadınızdadır. Mənim bu qurultayda çıxış etdiyim də həmçinin yadınızdadır. Qurultay məndən böyük bir nitq gözləyirdi. Lakin mən, təxminən aşağıdakıları dedim: “Zaqafqaziya müsəlmanları! Siz rus inqilabının mahiyyətini başa düşməlisiniz. Soyğunçu müharibə olan dünya imperialist müharibəsindən sonra Rusiyada qələbə çalmış inqilab bütün dünya inqilabının başlanğıcı oldu. Bu dünya inqilabının dalğaları içərisində boğulmaq istəmirsinizsə, Rusiya fəhlə və kəndlilərinin qızıl bayrağı altında sıx birləşin”. Mənim bütün nitqim, deyəsən, bundan ibarət idi. Siz mənim bu dediklərimə diqqət yetirərək onu öz bildiyiniz kimi şərh etməyə başladınız. O zamandan çox keçmişdir, çox hadisələr və əhvalatlar olmuşdur.
    Siz və həmfikirləriniz mənimlə siyasi düşmən olduğunuza baxmayaraq mən sizə qarşı nəzakətlə hərəkət edirdim. Nə qədər ki, siz “millət” və “din” sözlərini tez-tez təkrar etməklə məşğul idiniz, mən öz nöqteyi-nəzərimdən sizə geridə qalmış adamlara baxan kimi baxırdım. Mən bu fikirdə idim ki, doğrudan da hamını birdən-birə döndərib beynəlmiləlçi etmək olmaz. Mən türkləri Qafqaza dəvət etmək tərəfdarlarına qarşı daim ciddi sürətdə çıxış etmişəm. Hətta, mənim Duma salonunda oxuduğum son mühazirə də tamamilə bu məsələyə həsr olunmuşdu və mən sizin indiki vəziyyətinizi aşkar və aydın sürətdə göstərmişdim. Siz pantürkizm və panislamizm ideyalarını yayarkən, mən bir kommunist kimi sizin qəti əleyhinizə çıxmışdım, lakin sizin Türkiyə qanadı altına girmək cəhdinizə, bir psixoloq kimi, lütfkaranə baxırdım. Türkiyə “zəfərlə” gəlib rüsvayçılıqla getdi. Almanlar da getdilər. Bəs sizin İngiltərəyə münasibətinizi nə ilə izah etmək olar?
    İngilislər buraya gələnədək Vilhelmin top güllələri London küçələrində partladığı zaman axı siz müsəlman kütlələrinə deyirdiniz ki, İngiltərə təkcə Türkiyənin deyil, habelə bütün müsəlman aləminin tarixən qəddar düşmənidir. Biz müsəlman kommunistləri də bunu müsəlman kütlələrinə deyirdik və indi də deyirik. Lakin müəyyən bir vaxtdan sonra siz ingilislərə nəinki düşmən münasibəti bəsləmədiniz, əksinə, onlara o qədər yaxın dost oldunuz ki, özünüzün xəbəriniz olmadan istiqlaliyyətinizi itirdiniz. İngiltərə müntəzəm olaraq sizi simasızlaşdırdı, bunu bilə-bilə siz Antantanın insanpərəstliyi və mədəniliyi barəsində müsəlman kütlələrinə nəğmələr oxumağa başladınız.
    Bütün bunlardan sonra mənim ürəyimə şübhə dammışdır: siz və həmfikirləriniz doğrudanmı millətinizi və ya islamı sevirsiniz? Təkrar edirəm: ingilislər sizə gələnə qədər, necə deyərlər, İngiltərə ilə durub- oturmağa başladığınız vaxta qədər sizin dilinizdən eşidilən “pantürkizm”, “panislamizm” sözlərinin mənim üçün mənası var idi, lakin, bağışlayın, siz İngiltərənin çəkmələri altında əzilə-əzilə onu müsəlman kütləsinə tərifləməyə başladıqdan sonra isə daha mənim nəzərimdə ideyalı adamlar, milləti və xalqı sevən adamlar deyilsiniz (sizi müsəlman meşşanları arasında nüfuzlu edən də məhz bu idi) bir ovuc zavod sahibinin və mülkədarın mənafeyinin müdafiə edənlərsiniz.
    Məgər həqiqətdə belə deyilmi? Siz Azərbaycanı həqiqətən sevsəydiniz, həmişə dediyiniz kimi, ümumiyyətlə müsəlmanların əsil müdafiəçiləri olsaydınız, müsəlman kütlələrilə heç vaxt belə rəftar etməzdiniz… Lakin, mənə elə gəlir ki, indi bu bədbəxt müsəlman kütləsi də sizin barənizdə mənim düşündüyüm kimi düşünür. O, başına gələn bir çox hadisə və əhvalatlardan sonra belə fikrə gəldi ki, “islam” və “millət” sözləri sizin üçün yalnız bir pərdə imiş, Sovet hakimiyyəti əleyhinə ağzı köpüklənə-köpüklənə çıxış etməyə sizi bir ovuc bəy, xan və müftəxor Bakı milyonçusunun mənafeyi məcbur edirmiş.
    İndi ingilislər gedirlər. Onlar ona görə getmirlər ki, siz onları məcbur edirsiniz; yox, buna səbəb odur ki, İngiltərədə iğtişaş vardır. Lakin onlar gedirkən sizi İtaliyanın əlinə ötürmək istərdilər (ah nə rəzalət!), lakin İtaliya özü də bu saat özünü o yan bu yana ata bilməz, çünki orada da çox qarışıqlıq vardır. İngiltərənin məqsədi sizi elə əllərə verməkdir ki, siz Sovet Rusiyası ilə əlaqədə ola bilməyəsiniz. Bunların hamısı sizə, əlbəttə, məlumdur. Nəhayət, İngiltərə möhkəm ümid edəcəyi bir adam tapmışdır ki, o da Denikindir. Sizin fikrinizi bilmirəm, lakin biz əminik ki, Denikin Bakıya İngiltərənin razılığı ilə hücum edir.
    Budur, siz burda bir cəsarət göstərirsiniz, Denikinə qarşı müharibə elan edirsiniz.
    Əcəba sizi belə hərəkət etməyə məcbur edən nədir? Mən burada fəhlələrin təzyiq göstərməsindən danışmaq fikrində deyiləm; yox, mənim məqsədim sizin ürəyinizin gizli sirlərini bilməkdir. Burjuaziya üçün bunun qətiyyən heç bir fərqi yoxdur; ona eyş-işrətli və arsız həyat lazımdır, bu isə Denikin vaxtında da olacaqdır.
    Lakin siz müsəlman ziyalıları, Azərbaycan müsəlmanlarının müqəddəratını həll edən sizlər, indi hökümət başında duranlar Denikinin sizə nələr nəsib edəcəyini çox gözəl anlayırsınız. Denikin çar generalıdır və onun şüarı məlumdur. O sizi “Yarəbb, sən çarı hifz et!” nəğməsini oxumağa məcbur edəcək və sizin Məclisi-müəssisanız cümhuriyyətinizlə birlikdə bu nəğmənin sədaları arasında havaya sovrulacaqdır.
    Sizi çar generalına qarşı müharibə elan etməyə məcbur edən əslində budur. Mən inanıram ki, əgər ingilislər kimi Denikinin də Sovetlər Rusiyası ilə əlaqədə olmamaq şərtilə sizi rahat buraxacağından arxayın olsaydınız, o zaman o alçağı duz-çörəklə qarşılardınız. Sizin bütün siyasətinizi mən belə təsəvvür edirəm.
    Lakin əmin olun ki, Denikini, Gürcüstanla birlikdə siz yox, Sovetlər Rusiyası əzəcəkdir. Kolçak darmadağın edildi. Tezliklə Denikinin də axırına çıxılacaqdır. Sovet hakimiyyətinin qüdrətli qolları tamamilə açılacaqdır. Əgər siz əvvəlki kimi kar və korsunuzsa, əgər indi, xüsusən Versal sülhündən sonra dünya miqyasında nələr olduğunu görmür və eşitmirsinizsə, onda Sovetlər Rusiyası sizin üçün bir o qədər qorxulu deyildir.
    Siz mənim birinci Qafqaz qurultayında dediyim sözləri istehza ilə qarşıladınızsa da güman etmirəm ki, mənim sözlərim indi də sizdə təbəssüm oyatsın. Bütün siyasətiniz üçün Zaqafqaziya müsəlman fəhlə və kəndlilərinin məhkəməsi qarşısında cavab verməli olacaqsınız. Müdhiş saaat yaxınlaşır…
    Lakin siz özünüzə bununla haqq qazandıra biləcəksiniz ki, qonşularınız olan ermənilər və gürcülər belə etmişlər. Onda sizdən soruşacaqlar: bəs bilmirdinizmi ki, Azərbaycan və Bakı şəhəri Sovet Rusiyası barəsində xüsusi mövqe tuturdu?
    Sovet Rusiyasının Ermənistan və Gürcüstan ilə əlaqələri xüsusi rol oynamır, amma Bakı Sovet Rusiyasının həyatıdır. Siz qabaqcıl müsəlmanlar isə daim bu ciddi məsələ ilə oynayaraq rus fəhlələrinə və kəndlilərinə son dərəcə nankorluq etdiniz, halbuki, sizin tərəfinizdən heç bir qurban verilmədən onlar sizə əsrlər boyu davam etmiş çar zülmündən azad olmaq imkanı yaratmışdılar.
    Bu sualı Ermənistana və Gürcüstana deyil, sizə verəcəklər.
    Siz isə heç bir cavab tapmayacaqsınız. Yalnız bunu deyə biləcəksizniz ki, siyasətdən xəbərsiz olduğunuz üçün bilmirdiniz ki, qüdrətli Vilhelm tac-təxtdən məhrum olacaq, Türkiyə öz istiqlaliyyətini itirəcək, siz öz müqəddəratınızı yenə Sovet Rusiyası ilə bağlamalı olacaqsınız.
    Bütöv bir xalqın həyatı ilə, qızıl əsgərləri xarüqələr yaradan bütöv bir dövlətin həyatı ilə oynamaq olmaz, amma siz cinayətkarcasına bu cür oynadınız, qonşularınız isə sizi dar bir dalana soxaraq sizə gülürlər. Məsələn, Ermənistanı götürün. O, daim İngiltərə ilə, indi də Denikinlə əlaqə saxladığı halda öz agentlərini Moskvaya göndərir və artıq orada Sovetlərə tərəfdar olmaqdan danışılır.
    Əgər Denikin tezliklə darmadağın edilərsə və Ermənistan sovetlərə tərəfdar olduğunu bildirərsə (bu məhz belə də olacaqdır), onda sizin vəziyyətiniz necə olacaq?
    Qulaq asın, Nəsib bəy! Bilmirəm, bu məktub sizə çatacaqmı, amma bilirəm ki, bu sətirləri yazmağa məni vadar edən hislər mənə əzab verməyəcəkdir, ona görə ki, mən nə etməli idimsə, onu etmişəm. Siz və həmfikirləriniz mənim həyatıma bələdsiniz. Mən həyatımın ən yaxşı illərini Zaqafqaziyaya, xüsusilə də Bakıya vermişəm. 25 illik ictimai-ədəbi fəaliyyətimdən sonra lap əldən düşmüşəm və bir ayağım gordadır. Mən tam inamla deyirəm: bütün bəşəriyyətin nicatı kapitalın məhvində və əməyin təntənəsindədir. Zülm altında inləyən və təbiətlə mübarizədə geri qalmış müsəlmanların buna hamıdan çox ehtiyacı vardır…
    Qoy bütün dövlətlərdə sovet hakimiyyəti bərpa edilsin, islam dininə inanan xalqlar yüz ildə edə bilmədiklərini on ildə etsinlər.
    Belə bir prespektiv qaşısında bir ovuc əxlaqsızın cibişdanı haqqında danışmaq və düşünmək bizim üçün nə qədər eyib olar, həm də onlar ona görə əxlaqsız olmuşlar ki, kapital hakim idi, əmək isə həqarət hesab edilirdi…
    Belə bir ciddi dövrdə, dünya inqilabının alovları ayaqdəyməz adaları belə bürüdüyü bir zamanda mən sizi və sizin həmfikirlərinizi qəbirqazan rolundan əl çəkməyə çağırıram. Mərd-mərdanə deyin: biz Rusiya inqilabının xarakterini anlamamışıq, biz dağıdıcı imperialist müharibəsinin bütün nəticələrini nəzərə ala bilməmişik, biz meydandan çəkilirik, Azərbaycanda qoy Sovet hakimiyyəti olsun!
    Mən əminəm ki, bununla siz rus proletariatı qarşısında təqsirinizi yüngülləşdirmiş olarsınız, bununla da müsəlman kütlələrini yaxın gələcəkdə gözlənilən yeni ağır sınaqlardan qurtarmış olarsınız.
    Qoy bu tarixi bir sənəd olsun. Siz öz həmfikirlərinizlə bu sənədə etina etməsəniz, əminəm, yaxın vaxtlarda həmin sənədi Azərbaycan respublikasının fəhlə və kəndliləri qarşısında oxumağa imkan olacaq və onlar görəcəklər ki, kimin ürəyi onların səadəti üçün belə səmimi və həyəcanla çırpınırdı.
    Nəriman Nərimanov
    16 iyul 1919-cu il
    Həştərxan şəhəri.

    Məmməd Əmin. Nəriman bəy, Sizin ittiham etdiyiniz Nəsib bəy, bütün varlığı ilə öz xalqına bağlı bir adamdır.
    Nəriman Nərimanov. Xalqı sevmək bir şey, xalqa xidmət etmək başqa bir şeydir.
    Məmməd Əmin. O, xalqımızın ən ləyaqətli oğullarından biridir. Bu gün bolşevik rəhbərlərin əksəriyyəti bizim xalqımızın var-dövlətini talamaqla məşğuldur. Amma Nəsib bəy Yusifbəyov son tikəsini xalqla bölən bir şəxs kimi tanınır.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Nəsib bəy Yusif (Usuf/Usub) bəy oğlu Yusifbəyov 5 iyul 1881-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olub.
    Həyat yoldaşı Şəfiqə xanımın yazdığına görə, Nəsib bəy gimnaziyanı bitirdikdən sonra öncə atasının istəyi ilə 1900-cü ildə Peterburqdakı Texnologiya İnstitutuna girib. Ancaq bu fakt özünü doğrultmur, çünki bu vaxt o, hələ gimnaziyanı bitirməmişdi.
    Peterburq şəhərindən 25 iyul 1902-ci ildə Odessa Novorossiya Universitetinin rektoruna yazdığı ərizəyə əsasən, Nəsib bəy sentyabrda həmin universitetin tibb fakültəsinin 1-ci kursuna qəbul edilib və 1903-cü ilədək orada oxuyub. 1903-cü ilin sentyabrında bu fakültədə təhsilini davam etdirmək istəmədiyinə görə hüquq fakültəsinə dəyişilib. Universitetdə onun Nəriman Nərimanovla tanışlığı başlayır. Nəsib bəydən onbir yaş böyük olan Nərimanovla onun arasında böyük qalmaqallar o vaxtdan başlayıb.
    Yusifbəyov hüquq fakültəsində 3 semestri başa vurub, ancaq 1905-ci ilin payız yarımilinin təhsil haqqını ödəyə bilmədiyinə görə 4-cü semestrdə universitetdən çıxarılıb. Onun təhsilini davam etdirmək imkanı bir də 1907-ci ildə yaranıb, ancaq inqilabi hərəkatla ilgili olaraq həmin il Novorossiya Universiteti müvəqqəti bağlandığına görə Nəsib bəy 23 fevral 1907-ci ildə Universitetin rektoruna ərizə yazaraq Xarkov Universitetinə köçürülməsini xahiş edib. Həmin ilin 16 martında Xarkov Universitetinin İdarə Heyəti də köçürülməyə öz razılığını verib. Bundan sonra Nəsib bəy təhsilini Xarkov Universitetinin hüquq fakültəsində davam etdirib.
    Nəsib bəy Xalq Cümhuriyyəti dövründə maarif və ərzaq naziri, daha sonra Baş nazir olmuşdur.
    Atası Yusif bəy Baş nazir olan oğluna belə bir məktub yazmışdır:
    "Əziz oğlum, çox səbr etdim, amma yazacam. Sıxıntı çəkərək, borc altına girərək səni yüksək təhsillə təmin edə bildim. Artıq təhsilini qurtarıb gəldin, şəhərin ərzaq işləri üzrə rəisi oldun. Sənə yenə mən baxdım. Məndən yalnız pul istədin. Sonra Tiflisə gedərək Seymin maarif naziri oldun. Aldığın maaş ilə dolanmadın. Bir neçə dəfə pul istədin göndərdim, sonra Azərbaycanın istiqlalını elan etdiniz. Cümhurriyyətimizin maarif naziri oldun. Paytaxtımız Bakıda çalışdın. Yenə də maaşın xərclərini ödəmədi. Məndən pul istədin. Həmişə göndərirdim. Mənə aid olan torpağın bir parçasını satmışdım. Həmin pullardan göndərirdim. Bu gün isə baş nazirsən, dövlət rəisisən, yəni ölkəmizin padşahı olmusan. Yenə bağının qamışını mən alım?"

    Nəriman Nərimanov. Bəli, mən Sizin hökumətdə Baş nazir vəzifəsini icra etmiş Nəsib bəy Yusifbəyova 19-cu ilin 16 iyul tarixində Həştərxandan yazıb göndərdiyim məktubda hazırda Azərbaycanın varolmasının məhz Rusiyadan asılı olduğunu göstərmişəm.
    Məmməd Əmin. Siz Azərbaycanın təkcə indiki vaxtda deyil, gələcəkdə də Rusiyadan asılı olacağını deyirsiz.
    Nəriman Nərimanov. Bəli, mən demişəm ki, Azərbaycanın daimi xoşbəxtliyi Rusiyadan asılıdır.
    Məmməd Əmin. Əvvəla, bunun üçün gərək Rusiyanın özü də xoşbəxt olsun. Rus xalqı bədbəxtlik girdabında inildəyir. İkincisi də, gərək onda yazaydınız ki, bizim həm xoşbəxtliyimiz, həm də bədbəxtliyimiz Rusiyadan asılıdır.
    Nəriman Nərimanov. Bu fikirlə də razıyam.

    Səs-küy. Uğultu. Fit səsi.
    Yanıb-sönən işıqların çarpazlaşan-kəsişən şüaları.

    Səslər. Çəkilin... Yana çəkilin... Yolu boşaldın... Ehey, orada yolu boşaldın... Yoldaşlar, irəli keçin, irəli...
    Məmməd Əmin. Deyəsən, Stalinin dəstəsi gəlir. Yəqin ki, Kobanı yola salacaqsız...
    Nəriman Nərimanov. Mən artıq Koba ilə görüşüb vidalaşmışam.
    Məmməd Əmin. Nə vaxt?
    Nəriman Nərimanov. Bayaq...
    Məmməd Əmin. Elə bildim ki...
    Nəriman Nərimanov. Eşitdim ki, buradasız. Sizinlə görüşməyə gəldim...
    Məmməd Əmin. Təşəkkür edirəm.
    Nəriman Nərimanov. Dəyməz... Hə, deyəsən, Sizinlə də ayrılıq zamanı gəldi.
    Məmməd Əmin. Hələlik, Nəriman bəy.
    Nəriman Nərimanov. Hələlik. Görüşənə qədər.

    Onlar əl verib bir müddət bir-birlərini diqqətlə süzürlər. Sonra əllərini bir-birinin çiyninə vurub ayrılırlar.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Biz Stalinin gedəcəyi salon-vaqona mindirildik, başda Stalin olmaqla böyük sovet xadimlərindən Serqo Orconikidze, Budu Midivani (Ankarada milli Gürcüstan hökumətinin elçisi olan Semyon Midivaninin doğma qardaşı) və başqaları burada idi. Stalin bizi qarşılayır. Məmməd Əminlə görüşür.

    İosif Stalin. Bir daha salamlar, yoldaş Rəsulzadə.
    Məmməd Əmin. Xoş gördük, yoldaş Stalin.
    İosif Stalin. Yəqin ki, ailə üzvlərinizlə görüşdünüz, vəziyyəti onlara izah etdiniz.
    Məmməd Əmin. Bəli.
    İosif Stalin. Elə isə yolçu yolda gərək. Məmməd Əli ilə Siz mənimlə bir vaqonda gedəcəksiz. Serqo Orconikidze ilə Budu Midivani isə qonşu vaqondadır... (Gülür). Mən istəyirəm ki, yaxın dostlar daim yaxınlığımda olsunlar.
    Məmməd Əmin. Amma biz Abbasquludan ayrı düşdük. O da bizimlə birlikdə getməli idi...
    İosif Stalin.Yerli kommunistlər Abbasqulunu sizinlə bərabər göndərmək istəmədilər. Nədənsə onun əleyhinə böyük hiddət var. Amma darıxmayın, o da gələcək... Haydı getdik vaqonlara.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. Bir az sonra işğalçıların şaqraq qəhqəhələri, yerlilərin də həzin və mütəəssir baxışları arasında qatar hərəkət edir. Moskva yolundayıq... Bu barədə sonralar Məmməd Əmin öz xatirələrində ətraflı söhbət açmışdı...




















    10.
    Səhnə dəyişir.
    Qatar. Fit səsi. Təkərlərin taqqıltısı.
    Stalin və Məmməd Əmin kupedə.

    İosif Stalin. Normal şərtlər daxilində qatar Moskvaya dörd-beş günə çatmalıdır. Amma bu gedişlə onbeş günə ancaq çatarıq.
    Məmməd Əmin. Qatar təmirə dayanacaq?
    İosif Stalin. Yox. Yolüstü bəzi məsələri yoluna qoymaq lazımdır. Əmin bəy, bilirsiz ki, Moskvada nəşr olunan “Vostok” jurnalının baş redaktoru və naşiri Mixayloviç də bizimlə bir yerdə, yəni bu qatarda yol gedir.
    Məmməd Əmin. Bilirəm. Əvvəllər Volontyor adını daşıyirdı.
    İosif Stalin. Aha... İndi əmin oldum ki, yazılarına bələdsiz. Onun “Bakinski raboçi” qəzetində Dərbənd divarlarına aid çıxan yazısını oxumamısız ki?
    Məmməd Əmin. Yazı ilə tanışam.
    İosif Stalin. Mixayloviç yazır ki, Sasanilər dövründə ucalmış bu divarlar cənubdan gələn təcavüzə görə inşa olunub.
    Məmməd Əmin. Xeyr, Koba, bu divarlar şimaldan gələn bəlaya qarşı yaradılıb.
    İosif Stalin. Maraqlıdır. Mən indi bunu Mixaylıça deyərəm. (Pauza). Yaxşı, Əmin bəy, Siz əvvəllər Moskvada olmusuz?
    Məmməd Əmin. Bəli, olmuşam.
    İosif Stalin. Bəs şimalda eskimoslar yaşayan yerdə necə?
    Məmməd Əmin. Xeyr. Oralarda olmamışam.
    İosif Stalin. Amma mən olmuşam. (Gülür). Orada başıma çox macəralar gəlib. Hələ yolumuz uzundur, danışaram.
    Məmməd Əmin. Mən onların bəzi səciyyəvi cəhətləri barədə eşitmişəm.
    İosif Stalin. Hə, deməli bu eskimoslar az qala mənə sitayiş edirdilər. Xəstələnəndə mənim yanına gəlirdilər. Mənim verdiyim bəzi sadə həb və tozlar yüngül xəstəliklərin qarşısını alırdı. Bir gün eskimos gözəllərindən birisi müalicə üçün mənim yanıma gəlmişdi. Müayinə edərkən mən ondan bəzi təkliflər aldım. (Gülür). Amma buna əhəmiyyət vermədim. Halbuki bu dilbər, zəkası ilə eskimoslar arasında məşhur olan bir qəhrəmandan hamilə qalmaq istəyirdi... Onlar üçün adi görünən bu hal biz qafqazlılar üçün qəbuledilməzdir. Elə deyilmi?
    Məmməd Əmin. Bəli.
    İosif Stalin. İndi qadına münasibətlə başqa bir misal danışım. Bax, budur, burada, Dağıstanda Kommunist Partiyasının inqilab sahəsində xidmətləri olmuş, sınanılmış üzvlərindən biri komissar vəzifəsindən sui-istifadə edərək, dağlı bir qızın namusuna toxunmuşdu. Mən onun ən böyük cəza ilə cəzalandırılmasını əmr etdim. Partiya və sovet xadimləri bu yoldaşın dəyər və xidmətlərini nəzərə alaraq mənə onun üçün zəmanət versələr də razı olmadım, dedim ki, “qətiyyən olmaz, elə indi xalqın gözü qarşısında edam ediləcək, çünki müsəlman xalqı bu xüsusda göz yummağı qətiyyən bağışlamaz. Dağlardakı “adətlərə”, buradakı “namus” anlayışına hörmət hökumətə etibar baxımından əsasdır”.
    Gərək hər xalqın yerli adət-ənənəsinə hörmət edəsən. Lap elə götürək Arazın o üzü ilə bu üzündə yaşayanları... Fərqlər çoxdur, elə deyilmi? Mən Bakıya gələndə baxdım ki, bizimkilər İrana hücum planları hazırlayırlar. Dərhal mane oldum. Hələlik bu planı dəyişməliyik.
    Məmməd Əmin. Yaxşı, Siz niyə mane oldunuz?
    İosif Stalin. İranı sovetləşdirmək cəhdi yanlış bir hərəkətdir. Orada nəinki cümhuriyyət, konstitusiyalı bir monarxiya rejimini möhkəmləndirmək belə, kifayət qədər mütərəqqi bir işdir. Sosializm və kommunizm prinsiplərini oralarda tətbiqə girişmək macəraçılıqdan başqa bir şey deyildir.
    Məmməd Əmin. Siz belə hesab etmirsiz ki, İranda aparılan işin kökündə bir çox səhvlər buraxılıb?
    İosif Stalin. O, nə səhvlərdir elə?
    Məmməd Əmin. İran Bürosunun üzvlər görün kimlərdir? Mdivani, Lominadze, Mikoyan...
    İosif Stalin. Siz bununla nə demək istəyirsiz?
    Məmməd Əmin. Mən əvvəla bu işin perspektivliyinə o başdan inanmamışam. İkincisi isə, onu demək istəyirəm ki, bu işlə ən azı İrana yaxından bələd olan adamlar məşğul olmalı idi.
    İosif Stalin. Əgər Siz Nərimanovu nəzərdə tutursunuzsa bu, yanlış fikirdir. Nərimanov İran tacirlərinin əmlakının müsadirə olunması barədə qərar çıxarıb. Onu Arazın o tayında o qədər də sevmirlər...
    Məmməd Əmin. Bəs nə üçün Mikoyanla Mdivaninin Kiçik xanı nüfuzdan salmaq üçün apardığı təbliğatı unudursuz?
    İosif Stalin. Mirzə Küçek özü özünü nüfuzdan salır. Bizim bolşeviklərlə əməkdaşlıqdan riqqətə gəlmişdi... Biz hər kəsə öz qabiliyyətinə görə qiymət verməliyik. Amma Mirzə Kuçek xandan fərqli olaraq Təbriz hərəkatının lideri Xiyabani, ona təklif edilən yardımlardan imtina edərək, “İranı yalnız iranlı azad etməlidir” fikrinə üstünlük verdi.
    Məmməd Əmin. Bəli, Xiyabani öz xalqının köləyə çevrilməsini istəmir. O, bir inqilabçı kimi əsasən düz yoldadır.
    İosif Stalin. Siz özünüz necə, İranda yaxın zamanlarda hansısa ciddi dəyişikliyin olacağına inanırsızmı?
    Məmməd Əmin. Bu cür sualların cavabını adətən tarix verir.
    İosif Stalin. Etirazım yoxdur. Ancaq tarixi paralellər aparmaq da pis olmazdı...
    Məmməd Əmin. Elə bu cür paralellərdən qaçmaq üçün mən indi Sizdən soruşmuram ki, İran üçün təsbit etdiyiniz bu taktikanı niyə Azərbaycana tətbiq etmirsiniz? Çünki bilirəm, bu sualın cavabında Siz deyəcəksiz ki, burada Bakı kimi bir sənaye mərkəzi və proletariat hərəkatı vardır. Yəni Bakı inqilaba hazır idi... Yaxşı, bəs Türküstan? Ona nə deyirsiniz? Oradakı şərait İrandakı şəraitə bənzəmirmi? Onda niyə “İran taktikasını” oraya tətbiq etməyəsiniz? Amma biz bunun əksini görürük...
    İosif Stalin. Necə də olsa, Türküstanda rus məktəblərindən çıxmış ziyalılar var...
    Məmməd Əmin. Koba, bu cavab heç də marksist bir izah olmadı, elə deyilmi?
    İosif Stalin. Hər xalqın öz səviyyəsi var. Məsələn, mən almanlara çox rəğbət bəsləyirəm. Rusiyanın dünyanı doyurmağa kifayət edəcək sərvətləri ilə Almaniyanın texniki istedad və qabiliyyəti bir araya gələrsə dünya inqilabının qarşısını ala biləcək bir qüvvə tapılmaz. Amma ingilislər... (Pauza). Onlar dünya inqilabını qısır salıblar. Mənim vicdanımda əllidoqquz ingilisin qanı var. (Yumruğunu havaya qaldırır). Onları şəxsən öz əlimlə öldürmüşəm. İndi polkovnik Ştoks deyilən bir əclaf var, o da bir əlimə keçsə, ürəyim of deməz, o saat gəbərdərəm onu.
    Məmməd Əmin. Mən bu “əclafı” şəxsən tanıyıram.
    İosif Stalin. Hansı əclafı?
    Məmməd Əmin. Sizin hiddət və nifrətlə andığınız Ştoks deyilən əclafı.
    İosif Stalin. Haradan?
    Məmməd Əmin. Onunla 1911- ci ildə Tehranda tanış olmuşdum. O zaman orada “İrani-nou” qəzetinin baş redaktoru idim. O zamankı İran xarici işlər naziri yaxın dostum mərhum Hüseyn xan Nəvvab mənim şərəfimə verdiyi axşam yeməyinə indi İran senatının sədri olan digər dostum Seyid Həsən Tağızadə kimi şəxslərlə birlikdə “Telmis” qəzetinin müxbiri ilə ingilis səfirliyinin hərbi attaşesini də dəvət etmişdi.
    İosif Stalin. Elə o Ştoks deyilən alçaq da vaxtilə hərbi attaşe olub.
    Məmməd Əmin. Bizimlə görüşdə iştirak edən də elə Ştoks özü idi.
    İosif Stalin. Onu cəmi bir dəfə görmüsüz?
    Məmməd Əmin. Yox, sonralar da görüşmüşdük. Amma bu dəfə Bakıda... Onda Ştoks birinci dünya müharibəsində qalib gələn müttəfiqlər adından Azərbaycanda olan ingilis işğal qüvvələri komandanı general Şatelvortun ştabında siyasi müşavir idi.
    İosif Stalin. Çar dövründəki ingilis-rus rəqabətilə indiki ingilis-rus, daha doğrusu ingilis-sovet münasibətləri bir-birindən radikal şəkildə fərqlənir. O zaman iki yırtıcı qarşı-qarşıya durmuşdu; indi isə...
    Məmməd Əmin. İndi isə iki xilaskar durur. Fəqət Allah bizi bu xilaskarlardan saxlasın, düşmənlərlə biz özümüz bacararıq.
    İosif Stalin. Bu regiondakı xalqların yeganə xilas yolu birlikdədir...
    Məmməd Əmin. Amma gürcülər Sizin dediyiniz bu birliyə qoşulmaq istəmir...
    İosif Stalin. “Gürcüstan indi çoxlu elçisi olan gənc qızın vəziyyətindədir, hamı onunla oynayır, o isə naz satır. Bir şey əldə etmək üçün, biz də, onunla zarafatlaşırıq. Burada Antanta da bizim əleyhimizə ittifaq yaratmaq istəyir.”
    Məmməd Əmin. Axı bu ilin aprelində Moskvada Sovet Rusiyası ilə Gürcüstün Demokratik Respublikası arasında sülh müqaviləsi bağlanıb. Həmin müqavilədə göstərilir ki, Rusiya Gürcüstünın müstəqilliyini tanıyır və onun daxili işlərinə qarışmayacaq.
    İosif Stalin. Doğrudur. Biz belə bir müqavilə imzalamışıq. Əvəzində Gürcüstan rəhbərliyi də orada bizim bolşeviklər partiyasının aşkar fəaliyyət göstərməsinə icazə veriblər. Yoldaş Kirovsa Sovet Rusiyasının Gürcüstandakı daimi nümayəndəsi təyin olunub... Məsələ burasındadır ki, əhalinin böyük əksəriyyəti orada menşeviklərin hakimiyyətini xoşlamır.
    Məmməd Əmin. Bu, Rusiyanın fikridir.
    İosif Stalin. Bəli, Rusiyanın fikri belədir. Yoldaş Rəsulzadə, necə düşünürsüz, biz qulağımızın dibində Antantanın meydan sulamasına göz yummalıyıq? Heç kəs şübhə etməsin, tezliklə Gürcüstan Rusiyaya daxil olacaq. Əlbəttə, yeni Rusiyaya, sovet Rusiyasına. Onbirinci qızıl ordu Gürcüstanı yad ünsürlərdən təmizləməyə daim hazırdır.

    Məmmədəli Rəsuloğlu. 1921-ci ilin fevralında onbirinci ordu Gürcüstana hücum etdi.Həmin il mart ayının dödündə Abxaziyada, martın beşində isə Tsxinvalidə Sovet hakimiyyəti quruldu. Həmin il martın on səkkizində Menşevik hakimiyyəti Gürcüstanı tərk etməli oldu. İyulun on altısında Gürcüstanın tərkibində Acar Muxtar Sovet Respublikası təşkil olundu.İyirmi aprel 1922-ci ildə Gürcüstanın tərkibində Gənubi Osetiya muxtar vilayəti təşkil olundu.
    12 mart 1922-ci il tarixdən Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan federel itifaq daxilində birləşir. Beləliklə, Zaqafqaziya Fedrasiyası 5 dekabr 1936-cı ilə qədər mövcudluğunu saxladı.

    İosif Stalin. Yoldaş Rəsulzadə, siz Şərq tarixini çox yaxşı bilirsiniz. İran inqilabının isə lap içində olmusuz. Bunları yazın, nəşr etdirək.
    Məmməd Əmin. Yazılar yanımda yoxdur, Bakıda qaldı.
    İosif Stalin. Məhəmmədəli elə indi geri dönsün, materialları gətirsin.
    Məmməd Əmin. Hələlik qalsın, birdəfəlik Moskvada yerləşdikdən sonra baxarıq, lazım olarsa, Məmmədəli oradan da Bakıya gələ bilər, elə deyilmi?
    İosif Stalin. Bu da ola bilər. Gələcəkdə ailənizi də Moskvaya gətirə bilərsiz. (Pauza). Yaxşı, Əmin bəy, bilmirsiz ki, “Mamed Saltan” kimdir?
    Məmməd Əmin. Mamed Saltanmı? Bu adı harada görmüsüz?
    İosif Stalin. Doğrusu, yadıma sala bilmirəm. Deyəsən, haradasa oxumuşam onun barəsində.
    Məmməd Əmin. Koba, olsun ki, Plexanovun yazısında görmüsüz.
    İosif Stalin. Ola bilər. (Fikrə gedir). Aha, xatırladım, düz deyirsiz, bunu Plexanovda oxumuşam...
    Məmməd Əmin. “Mamed Saltan” dediyiniz şəxs Sultan Məhəmməd Fatehdir. Rus çarlığının qurucusu olmaqla bərabər çar mütləqiyyətinin də ideoloqu sayılan Müdhiş İvan (İvan Qroznı) üçün Presvetov tərəfindən Sultan Məhəmməd Fatehlə bağlı yazılmış bir əsər vardır. Rus sosial-demokratlarının məşhur ideoloqu Plexanov Rusiya tarixinə aid yazdığı əsərində bu kitabdan iqtibasla “Mamed Saltan”dan bəhs etməkdədir. Yaxşı, bütün bunlar sizi nə üçün maraqlandırır?
    İosif Stalin. Mən tarixi təcrübəyə isnad etməyi sevirəm. Mərkəzdən qaçan qüvvələri bir mərkəz ətrafında birləşdirmək üçün, İvanın etdiklərindən başqa bir hərəkət qabil deyildir.
    Məmməd Əmin. Nə mənada?
    İosif Stalin. Tarixin inkişaf amili xalq deyilən amorf kütlə deyil, inqilabçı azlıq zümrəsidir. Bu zümrə məqsədə çatmaq üçün müəyyən bir plan qurar, kütləni bu plana uyğunlaşdırmaq üçün onu hazırlayır. Dünyanın bütün inqilabçıları belə etmişlər. Bu mənada İvan Qroznı da bir növ inqilabçı olub.
    Məmməd Əmin. Koba, gəlin Fransa inqilabını yada salaq. Tarix sübut edib ki, terrorun bir sistem olaraq faydalı olduğunu düşünmək doğru deyildir.
    İosif Stalin. Yox, yanılırsınız, terrorun, hələ kütləvi terrorun tarixindəki rolu mühümdür. Biz bolşeviklər, təbii ki, şəxsi terroru qəbul etmirik. Bunun faydası yoxdur. Bu, eserlərin sistemidir. Fəqət kütləvi terror başqa, biz onu qəbul və tətbiq edəcəyik. Bunun faydası isə şübhəsizdir. Bir adamı öldürməkdən, əlbəttə, bir şey çıxmaz; bir çox adamı birdən öldürmək isə təsirlidir... Yəni bunun kütləvi bir təsiri böyük olar.
    Məmməd Əmin. Yəni kütləvi qırğın elə vacibdir?
    İosif Stalin. Bəli. Nəinki vacib, həm də zəruridir. Biz tərbiyə etmək üçün xalqa kütlə halında təlim verəcəyik, bu təlimatımıza asanlıqla uymaları üçün onları lazım gəlsə kütlə halında cəzalandıracağıq.
    Məmməd Əmin. Siz doğrudanmı məhz bu qənaətdəsiz?
    İosif Stalin. Demokratiya məfhumuna nifrət kütlənin məntiqlə qandırılacaq bir şey olmadığını isbat etmək üçün mən vaxtilə Tiflisdə menşeviklərdən Xomeriki ilə öz arasmızda olan bir əhvalatı danışmaq istərdim. Danışım ya yox?
    Məmməd Əmin. Buyurun. Maraqlıdır.
    İosif Stalin. Mən Tiflisə Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyası Mərkəzi Komitəsi tərəfindən göndərilmişdim. Bildiyiniz kimi komitənin başında Lenin yoldaş dururdu. Xomeriki də eyni Sosial-Demokrat Partiyasının Tiflis Təşkilatı Mərkəzinin nümayəndəsi idi. Əksəriyyəti fəhlələrdən ibarət olan yerli partiyaçılar kütləsi qarşısında mərkəzi komitə ilə yerli təşkilatın iki nümayəndəsi sifəti ilə mənimlə Xomerikiyə görüşlərimizi, gəlişimizin məqsədini izah etdik. Siz onu tanımırsız ki?
    Məhəmməd Əmin. Haqqında eşitmişəm.
    İosif Stalin. Bir həftə tamam mübahisə etdik. Bir neçə dəfə mən, bir neçə dəfə də Xomeriki öz tezislərimizi müdafiə etdik. Nəhayət, münaqişələrdən bir nəticə almaq lazım gəlirdi. Bir qərar layihəsini mən, bir qərar layihəsini də Xomeriki qələmə alaraq iclasa təqdim etdik. İki qərar layihəsindən birini səs çoxluğu ilə qəbul etməli idilər. Halbuki nə oldu? Müvəqqəti olaraq ikimizin də iclasdan bayıra çıxmamızı tələb etdilər. Bir az sonra iclas yenidən başlandı və bizi də çağırdılar. Yoldaş Rəsulzadə, ağlınca nə qərar versələr bəyənərsiniz? Maraqlıdır, elə deyilmi?
    Məmməd Əmin. Bəli, çox maraqlıdır.
    İosif Stalin. Belə bir qərar qəbul etdilər: “Biz Xomeriki yoldaşı çox sevirik, illərdir bizə başçılıq edir, onunla bərabər işləmişik. Koba yoldaş da mərkəzi komitənin müvəkkilidir, onu da çox sevirik. Düşündük-daşındıq; ən yaxşısı bu iki yoldaşı bir otağa salaq, qarşılıqlı anlaşmaya gəlsinlər, ikisini də təmin edən bir formul tapsınlar, biz də onu qəbul edək”. Sonrasını da danışım?
    Məmməd Əmin. Çox maraqlı qərardır, yoldaş Koba...
    İosif Stalin. Əlbəttə, maraqlıdır. (Gülür). Mən Xomerikiyə dedim ki, bu da sənin demokratiyan! Bəlkə bəzilərinin təsəvvür etdiyi demokratiyaya aid başqa misal da çəkim?
    Məmməd Əmin. Buyurun.
    İosif Stalin. Rusiya inqilabının əvvəllərində “proletariat” sinfini idealizə etmək bir moda idi. Proletariata əl dəyilməz, proletariat nə edərsə ona təhəmmül olunur, müğayir şərtlər ortaya ataraq tətil edərsə də onu zorla işlətmək olmaz kimi düşüncələr xüsusilə sosialist partiyalar tərəfindən demaqoji bir surətdə “proletar əfəndilərə” təlqin olunmuşdu. Fəhlə sinfinə bu təlqini aşılayanların başında şəxsən bolşeviklərin özləri dururdu.
    Məmməd Əmin. Axı bizim ilk tanışlığımız zamanı şəxsən siz, yoldaş Stalin, fəhlə sinfini seçilmiş, onu qabaqcıl bir sinif de